Vai trò then chốt của chuyển đổi năng lượng
Biến đổi khí hậu là thách thức toàn cầu lớn nhất thế kỷ XXI, đòi hỏi các quốc gia phải chuyển sang mô hình phát thải thấp và sử dụng hiệu quả tài nguyên. Trong đó, chuyển đổi năng lượng đặc biệt từ nhiên liệu hóa thạch sang năng lượng tái tạo được coi là giải pháp then chốt nhằm giảm phát thải, bảo đảm an ninh năng lượng và xây dựng nền kinh tế xanh.
Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, PGS. TS Đặng Trần Thọ, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách Khoa Hà Nội) cho rằng, Việt Nam đã thể hiện quyết tâm mạnh mẽ qua cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 tại COP26. Quy hoạch điện VIII điều chỉnh đặt mục tiêu đến năm 2030 tỷ trọng công suất năng lượng tái tạo đạt 36%, sản lượng điện từ nguồn tái tạo chiếm 33-35%.
PGS. TS Đặng Trần Thọ, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng (Đại học Bách Khoa Hà Nội) chia sẻ về một số giải pháp cho chuyển đổi năng lượng xanh ở Việt Nam. Ảnh: Thanh Tuấn
Tuy nhiên, theo PGS. TS Đặng Trần Thọ, việc hiện thực hóa mục tiêu này là thách thức lớn, nhất là trong điều kiện Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào điện than, còn hạn chế về tài chính và thể chế. Ngoài ra, việc tái cấu trúc toàn diện hệ thống năng lượng quốc gia là điều kiện tiên quyết từ quy hoạch, đầu tư, vận hành đến tiêu dùng.
“Việt Nam sở hữu tiềm năng phát triển năng lượng tái tạo hàng đầu khu vực với hơn 450 GW điện mặt trời và 600 GW điện gió ngoài khơi. Ngoài ra còn có nguồn sinh khối nông nghiệp (~100 triệu tấn/năm), điện từ rác (60 triệu tấn/năm) và thủy điện nhỏ (~2.500 MW). Tuy nhiên, chuyển hóa tiềm năng thành hiện thực vẫn là thách thức do thiếu cơ chế khuyến khích dài hạn, thiếu quy hoạch tích hợp đất, điện, lưới và hạ tầng chưa theo kịp tốc độ phát triển”, PGS. TS Đặng Trần Thọ nói.
Năm giải pháp trọng tâm thúc đẩy chuyển đổi năng lượng xanh
Trước thực trạng trên, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng đề xuất một số giải pháp cho chuyển đổi năng lượng xanh ở Việt Nam.
Một là, hoàn thiện khung pháp lý và thể chế điều phối liên ngành. Việt Nam cần sớm ban hành Luật Năng lượng tái tạo hoặc Luật Chuyển đổi năng lượng với quy định rõ ràng về phạm vi, quyền lợi nhà đầu tư, hợp đồng mua bán điện, đấu nối và chia sẻ rủi ro. Đồng thời, thành lập Ban chỉ đạo quốc gia về chuyển đổi năng lượng trực thuộc Chính phủ để điều phối liên ngành, cập nhật tiến độ và quản lý tài chính xanh. Các nghị định, thông tư hướng dẫn về đấu thầu, cơ chế mua bán điện trực tiếp…
Hai là, tăng cường nghiên cứu và ứng dụng công nghệ. Đầu tư mạnh cho nghiên cứu và phát triển trong lĩnh vực vật liệu mới, lưới thông minh, lưu trữ năng lượng, hydro xanh và điện hybrid tích hợp trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật. Bên cạnh đó, doanh nghiệp cũng cần chủ động đầu tư công nghệ với sự hỗ trợ từ Nhà nước, thúc đẩy thương mại hóa sáng chế và xây dựng hạ tầng thử nghiệm tiêu chuẩn.
Ba là, phát triển đồng bộ hạ tầng nguồn, lưới, lưu trữ. Hiện tượng quá tải và cắt giảm công suất tại các vùng nhiều điện tái tạo như Ninh Thuận, Bình Thuận cho thấy cần phát triển đồng bộ lưới điện và hệ thống lưu trữ.
Để khắc phục, cần ban hành cơ chế bắt buộc tích hợp hệ thống lưu trữ năng lượng đối với các dự án năng lượng tái tạo ≥ 50 MW, đồng thời phát triển các dự án thủy điện tích năng chiến lược. Truyền tải nên mở rộng theo mô hình đầu tư theo hình thức đối tác công tư, cho phép nhà đầu tư tư nhân xây dựng trạm, đường dây trong các cụm năng lượng, công nghiệp.
Bốn là, cải cách thị trường điện và chính sách giá. Cần thúc đẩy hình thành thị trường điện cạnh tranh thực chất, linh hoạt về giá, phản ánh đúng chi phí và tín hiệu thị trường. Xây dựng cơ chế giá điện chuyển tiếp theo vùng, công nghệ và thời gian phát điện. Phát triển thị trường điện phụ trợ và cơ chế mua bán điện trực tiếp trên toàn quốc, khuyến khích các doanh nghiệp lớn mua điện trực tiếp, giảm áp lực điều độ lên Tập đoàn Điện lực Việt Nam.
Chuyển đổi năng lượng không chỉ là mục tiêu môi trường, mà còn là chiến lược phát triển kinh tế carbon thấp, nâng tầm vị thế Việt Nam trên chuỗi cung ứng. Ảnh minh họa
Năm là, huy động tài chính xanh và chia sẻ rủi ro. Việt Nam cần khung pháp lý cho tài chính xanh, gồm hệ thống phân loại, chứng nhận tín dụng xanh, phát hành trái phiếu xanh. Nhà nước cần cung cấp bảo lãnh rủi ro chính sách, ngoại tệ và hợp đồng mua bán điện. Cần cụ thể hóa cơ chế giải ngân các nguồn tài trợ quốc tế như Quan hệ Đối tác Chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP), Quỹ Khí hậu xanh và khuyến khích thành lập các quỹ tín dụng xanh cấp vùng. Ngân hàng thương mại nên được hỗ trợ nâng cao năng lực đánh giá rủi ro môi trường - xã hội - công nghệ (ESG) và mở rộng tín dụng cho dự án năng lượng tái tạo hiệu quả cao.
Theo PGS. TS Đặng Trần Thọ, chuyển đổi năng lượng là một trong những nhiệm vụ chiến lược, mang tính xuyên suốt và có ảnh hưởng sâu rộng đến cấu trúc kinh tế - xã hội, an ninh năng lượng và cam kết môi trường của Việt Nam.
“Có thể khẳng định rằng, Việt Nam đang sở hữu một nền tảng tiềm năng năng lượng tái tạo vượt trội trong khu vực Đông Nam Á, đặc biệt là về điện mặt trời và điện gió ngoài khơi. Chuyển đổi sang năng lượng xanh không chỉ là yêu cầu bắt buộc từ các cam kết quốc tế, mà còn là cơ hội chiến lược để Việt Nam phát triển một nền kinh tế carbon thấp, hiện đại và có khả năng cạnh tranh cao trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Việc ban hành Quy hoạch điện VIII điều chỉnh là bước đi đúng đắn và kịp thời, nhưng chỉ là bước khởi đầu”, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng nhấn mạnh.
Muốn biến lộ trình quy hoạch thành hiện thực, Việt Nam cần đột phá trong cải cách thể chế, làm chủ công nghệ, huy động hiệu quả nguồn lực tài chính và phát triển hạ tầng điện theo tư duy tích hợp, đồng bộ, linh hoạt. Việc sớm xây dựng các cơ chế chính sách minh bạch, nhất quán, có khả năng thu hút đầu tư tư nhân và quốc tế sẽ quyết định khả năng thành công của chiến lược chuyển đổi năng lượng quốc gia.
Đồng thời, cần nâng cao năng lực giám sát, điều hành thực hiện quy hoạch ở cả cấp Trung ương và địa phương, đảm bảo hành lang thể chế xanh có thể dẫn dắt quá trình chuyển đổi trên thực tế.
PGS. TS Đặng Trần Thọ nhấn mạnh, chỉ khi toàn bộ hệ sinh thái năng lượng, tài chính, hành chính cùng chuyển động đồng bộ, Việt Nam mới có thể hoàn thành các mục tiêu trung hòa carbon, đảm bảo an ninh năng lượng và phát triển kinh tế bền vững trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.