Xung quanh những vấn đề của ngành điện và Nghị quyết 70-NQ/TW vừa được Bộ Chính trị ban hành, phóng viên Báo Công Thương đã có cuộc trò chuyện với chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu năng lượng và Tăng trưởng xanh.
- Thưa ông, nhiều ý kiến cho rằng cơ chế giá điện hiện nay vẫn còn thiếu minh bạch, dựa trên “bù chéo”, ý kiến của ông về vấn đề này như thế nào. Nghị quyết 70 có giải quyết được điều này?
Chuyên gia Hà Đăng Sơn: Giá điện ở Việt Nam lâu nay được xây dựng theo cơ chế bù chéo: đối tượng này trả nhiều hơn để bù cho đối tượng khác, nhằm hỗ trợ hộ nghèo, vùng sâu vùng xa. Đây là chính sách xã hội, nhưng cũng tạo ra sự thiếu minh bạch, làm méo mó tín hiệu thị trường.
Ông Hà Đăng Sơn - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu năng lượng và Tăng trưởng xanh.
Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị đã đặt mục tiêu rất rõ: Từng bước xóa bỏ cơ chế bù chéo, tiến tới giá điện theo cơ chế thị trường. Nghĩa là hộ tiêu dùng hay doanh nghiệp đều trả theo đúng lượng điện sử dụng và chi phí đi kèm.
Từ đây, giá điện sẽ phản ánh bản chất hàng hóa - dịch vụ, chứ không còn là “công cụ điều tiết” thiếu minh bạch.
Điện khác với xăng dầu, không thể dự trữ khối lượng lớn nếu thiếu hệ thống lưu trữ. Do đó, giá điện phải phản ánh đúng chi phí sản xuất - truyền tải - phân phối, để vừa khuyến khích tiết kiệm, vừa thu hút đầu tư.
Minh bạch hóa giá điện cũng giúp người dân, doanh nghiệp và nhà đầu tư có cơ sở giám sát, đồng thời nâng cao niềm tin vào chính sách.
- Nhiều nước đã tái cơ cấu ngành điện, nhưng kết quả giá bán lẻ thường tăng chứ không giảm. Ông nhìn nhận thế nào về bài học quốc tế?
Chuyên gia Hà Đăng Sơn: Thị trường hóa ngành điện là xu thế tất yếu, nhưng không có nghĩa giá điện sẽ giảm. Ngược lại, nhiều quốc gia sau khi mở cửa thị trường, giá bán lẻ thường tăng vì phải phản ánh đủ chi phí.
Điều quan trọng là phải đặt trong mục tiêu an ninh năng lượng quốc gia. Dù châu Âu có hệ thống lưới điện xuyên biên giới, nhưng khi khủng hoảng vẫn ưu tiên bảo đảm an ninh nội địa. Với Việt Nam cũng vậy, Nhà nước phải giữ vai trò chủ đạo ở những khâu then chốt như nguồn cung chiến lược và truyền tải điện quốc gia.
Trong khi đó, tư nhân đã tham gia khá mạnh ở khâu phát điện, nhưng lại hạn chế ở truyền tải và bán lẻ. Muốn thu hút tư nhân, cần cơ chế tài chính rõ ràng, đảm bảo khả năng thu hồi vốn.
Thị trường điện minh bạch, hợp đồng rõ ràng, thời gian xử lý thủ tục giảm, đó chính là những “nam châm” hút vốn tư nhân.
Theo chuyên gia, Nhà nước cần giữ vai trò chủ đạo trong quản lý về năng lượng.
- Một điểm được nhiều người dân quan tâm là cơ chế “giá điện hai thành phần”. Ông có thể phân tích rõ hơn?
Chuyên gia Hà Đăng Sơn: Giá điện hai thành phần gồm, giá công suất và giá điện năng. Trong đó, giá công suất phản ánh chi phí duy trì nguồn lực, tức là trả tiền cho việc “sẵn sàng” cung cấp điện. Giá điện năng, phản ánh sản lượng thực tế tiêu thụ.
Đây chính là cải cách quan trọng của ngành điện, theo cách tiếp cận này sẽ bảo đảm dòng tiền ổn định cho nhà đầu tư (dễ tiếp cận vốn tín dụng), khuyến khích người tiêu dùng sử dụng điện hiệu quả hơn, tránh đăng ký công suất vượt nhu cầu thực.
Đồng thời là bước đi phù hợp để tiến tới thị trường điện minh bạch, cạnh tranh, phù hợp với xu hướng chung quốc tế và đặc thù hệ thống điện Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi.
- Trở lại với Nghị quyết 70, đâu là điểm mới quan trọng nhất so với Nghị quyết 55 trước đây, thưa ông?
Chuyên gia Hà Đăng Sơn: Điểm mới quan trọng nhất của Nghị quyết 70 là đi thẳng vào mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia. Nếu Nghị quyết 55 chủ yếu đưa ra định hướng chiến lược tổng thể, thì Nghị quyết 70 đã cụ thể hóa bằng chỉ tiêu, giải pháp, cơ chế thực thi.
Nghị quyết 70 cũng thẳng thắn nhìn nhận những hạn chế. Đơn cử, tiến độ nhiều dự án chậm, phụ thuộc nhập khẩu năng lượng, hạ tầng yếu và thiếu đồng bộ. Thậm chí, nghị quyết còn thừa nhận nhiều chỉ tiêu của Nghị quyết 55 khó có thể đạt.
Chính sự thực tiễn này tạo nên giá trị: Dám đối diện với sự thật và đưa ra giải pháp.
Ngoài ra, Nghị quyết 70 còn mở ra tính linh hoạt trong đặt chỉ tiêu. Với tổng công suất nguồn điện, nghị quyết cho phép điều chỉnh cao hơn khi cần, thay vì cố định cứng như trước.
Các dự án quan trọng, cấp bách có thể được triển khai trước rồi bổ sung vào quy hoạch sau; giúp hệ thống năng lượng Việt Nam có khả năng ứng biến tốt hơn trước biến động toàn cầu.
Nghị quyết 70 đưa ra yêu cầu phát triển đồng bộ, hợp lý và đa dạng hoá các loại hình năng lượng.
- Nghị quyết 70 được coi là “bước ngoặt” cho thị trường điện cạnh tranh, mở rộng không gian cho tư nhân. Theo ông, cơ hội thực sự nằm ở đâu?
Chuyên gia Hà Đăng Sơn: Theo tôi, cơ hội nằm ở tính minh bạch và công bằng. Nhà đầu tư tư nhân cần một môi trường ít rủi ro, thủ tục nhanh gọn, hợp đồng được tôn trọng. Nghị quyết 70 đã nêu rõ việc cải cách mạnh thủ tục hành chính, rút ngắn 30 - 50% thời gian xử lý. Đây là tín hiệu quan trọng.
Tuy nhiên, không thể chỉ thu hút tư nhân bằng mọi giá. Chính phủ còn có trách nhiệm bảo đảm an sinh, cung cấp điện cho vùng sâu vùng xa - những nơi không hấp dẫn về lợi nhuận. Do đó, cần một cơ chế cân bằng: Vừa huy động được nguồn lực tư nhân, vừa bảo đảm trách nhiệm xã hội.
- Hiện nay, hơn 170 dự án năng lượng tái tạo đang vướng mắc. Làm thế nào để tháo gỡ, thưa ông?
Chuyên gia Hà Đăng Sơn: Nhiều dự án đã hoàn thành phần lớn, nhưng chưa thể vận hành do thay đổi chính sách. Nếu để “đắp chiếu”, xã hội sẽ lãng phí khối lượng vốn khổng lồ.
Nghị quyết 70 cũng đề cập phải xây dựng cơ chế đặc thù để tháo gỡ với nguyên tắc "tiết kiệm, hài hòa lợi ích, chia sẻ trách nhiệm". Nhà đầu tư có thể phải chấp nhận mức lợi nhuận thấp hơn so với kỳ vọng, nhưng cũng không được để họ thiệt quá mức. Ngược lại, Nhà nước cũng phải linh hoạt, tránh cực đoan. Đây là bài toán khó, nhưng nếu không giải quyết sớm, chúng ta sẽ mất đi nguồn lực xã hội đã bỏ ra.
Một trong những nội dung quan trọng của Nghị quyết 70 là phát triển thị trường điện theo hướng tăng cường tính cạnh tranh, minh bạch, hiệu quả, đồng bộ với bảo đảm an ninh năng lượng; triển khai thực hiện hiệu quả cơ chế mua bán điện trực tiếp; đồng thời tăng cường quyền lựa chọn của khách hàng sử dụng điện trong việc tiếp cận và lựa chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp với nhu cầu.
Xin trân trọng cảm ơn ông!
Với những chỉ đạo mới nhất từ Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị, ngành điện Việt Nam đang hướng tới một cuộc cải cách mạnh mẽ, trực diện giải quyết các vấn đề còn tồn tại. Mục tiêu là từng bước xóa bỏ cơ chế bù chéo, minh bạch hóa giá điện theo cơ chế thị trường và phát triển cơ chế "giá điện hai thành phần", giúp khuyến khích đầu tư và sử dụng điện hiệu quả.