Tình trạng “chờ cơ chế, treo nhiệm vụ”
Chiều 30/10, tiếp tục Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, Quốc hội tiếp tục thảo luận ở hội trường về tình hình thực hiện ngân sách nhà nước năm 2025, dự toán ngân sách nhà nước, phương án phân bổ ngân sách trung ương năm 2026; kết quả thực hiện các nghị quyết của Quốc hội về kế hoạch 5 năm giai đoạn 2021-2025: Đầu tư công trung hạn; tài chính quốc gia và vay, trả nợ công; dự kiến các kế hoạch tài chính 5 năm quốc gia giai đoạn 2026-2030, đầu tư công trung hạn giai đoạn 2026-2030.
Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga - đoàn Hải Phòng
Phát biểu tại hội trường Quốc hội, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga - đoàn Hải Phòng đánh giá cao báo cáo của Chính phủ về tình hình thực hiện kế hoạch tài chính năm 2025 và dự kiến kế hoạch năm 2026 đối với các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách do Trung ương quản lý.
Có thể thấy, phần lớn các quỹ đã được sắp xếp, kiện toàn tổ chức bộ máy, từng bước phát huy vai trò quan trọng trong hỗ trợ an sinh xã hội, bảo vệ môi trường, phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa, thúc đẩy chuyển đổi số, cũng như huy động được nhiều nguồn lực xã hội phục vụ các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được, hệ thống quỹ này vẫn còn bộc lộ nhiều điểm nghẽn mang tính hệ thống, cả ở phương diện pháp lý, vận hành và hiệu quả sử dụng nguồn lực.
Nêu một số vấn đề lớn, đại biểu đề cập đến bất cập pháp lý và xung đột thể chế. Hiện nay, nhiều quỹ vẫn chưa có cơ sở pháp lý thống nhất về địa vị pháp lý, cơ chế tài chính, và phương thức hạch toán. Điển hình là Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam, đang vướng giữa Luật Bảo vệ môi trường, Luật Ngân sách nhà nước và Luật Đầu tư công.
Vì vậy, các hoạt động huy động vốn, tiếp nhận viện trợ, hay triển khai cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) đều bị chậm trễ, dẫn tới nguồn vốn lớn nhưng khó sử dụng hiệu quả.
Tương tự, Quỹ Dịch vụ viễn thông công ích dù đã có nghị định hướng dẫn thi hành Luật Viễn thông mới nhưng nội dung hướng dẫn về quỹ chưa đầy đủ, khiến nguồn thu 5% từ doanh nghiệp không thể thu đúng, thu đủ, giải ngân chậm và tồn quỹ lớn nhưng không phát huy tác dụng.
Nữ đại biểu Quốc hội đoàn Hải Phòng cũng đề cập đến việc chậm ban hành văn bản hướng dẫn và quy chế hoạt động. Một số quỹ vẫn chưa có quy chế hoạt động hoàn chỉnh, hoặc đã có nhưng chậm được cập nhật, dẫn đến tình trạng “chờ cơ chế, treo nhiệm vụ”.
Đơn cử như, Quỹ Hỗ trợ đầu tư được thành lập từ năm 2024 với quy mô lớn, nhưng đến nay vẫn chưa đi vào hoạt động do thiếu quy định cụ thể về quy trình, thẩm quyền và cơ chế giải ngân.
Hiệu quả sử dụng vốn còn thấp
Cho rằng hiệu quả sử dụng vốn còn thấp, nhiều quỹ dư lớn nhưng không hấp thụ được, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga nêu, theo báo cáo của Chính phủ, hơn 1,7 triệu tỷ đồng đang nằm trong hệ thống các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách. Tuy nhiên, tỷ lệ giải ngân bình quân chỉ đạt khoảng 70-80%, thậm chí có quỹ chỉ giải ngân được 30-40%.
Đặc biệt, các quỹ thuộc nhóm bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp đang giữ lượng tiền nhàn rỗi rất lớn, chủ yếu đầu tư vào trái phiếu Chính phủ, tuy an toàn nhưng hiệu quả sinh lời thấp, chưa tối ưu hóa nguồn lực.
Trong khi đó, các quỹ cần vốn cho phát triển như Quỹ Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa hay Quỹ Hỗ trợ hợp tác xã lại gặp khó trong tiếp cận nguồn bổ sung, do rào cản về thủ tục và giới hạn tín dụng.
Bên cạnh đó, việc phối hợp liên ngành thiếu đồng bộ, dữ liệu chưa được kết nối. Cơ chế phối hợp giữa các bộ, ngành trong giám sát, kiểm tra, báo cáo hoạt động quỹ còn thiếu tính liên thông và thời gian thực.
Chuyển đổi số mới chỉ dừng ở khâu kế toán - thống kê nội bộ, chưa có hệ thống dữ liệu mở và bảng điều khiển (dashboard) giám sát theo thời gian thực, khiến việc theo dõi hiệu quả chi - thu, tỷ lệ giải ngân, hay chỉ tiêu tác động còn chậm, thiếu minh bạch.
Mặt khác, cơ chế huy động xã hội hóa và đồng đầu tư chưa rõ ràng. Phần lớn các quỹ vẫn phụ thuộc nặng vào ngân sách nhà nước. Các mô hình huy động nguồn lực ngoài ngân sách, như đồng tài trợ, đối ứng hoặc hợp tác công tư mới chỉ ở giai đoạn thử nghiệm, chưa được luật hóa.
Điều này khiến cho những quỹ lẽ ra có thể trở thành đòn bẩy tài chính cho đổi mới sáng tạo, chuyển đổi xanh, hay khởi nghiệp vẫn bị bó hẹp trong “vòng tròn ngân sách”.
Để khắc phục những tồn tại nêu trên, đại biểu kiến nghị một số giải pháp trọng tâm: Thứ nhất, thống nhất khung pháp lý cho các quỹ tài chính ngoài ngân sách, trong đó xác định rõ tiêu chí thành lập, cơ chế hoạt động, mô hình quản trị, và quy trình kiểm toán độc lập.
Thứ hai, ban hành kịp thời các nghị định, quy chế còn thiếu, ưu tiên các quỹ đang chờ cơ chế vận hành như Quỹ Viễn thông công ích, Quỹ Bảo vệ môi trường, Quỹ Hỗ trợ đầu tư.
Thứ ba, thiết lập hệ thống giám sát số hóa liên thông toàn quốc, công khai định kỳ dữ liệu thu - chi - tồn quỹ - giải ngân trên cổng thông tin của Bộ Tài chính.
Thứ tư, rà soát, sắp xếp lại các quỹ hoạt động kém hiệu quả hoặc trùng lặp chức năng; quỹ có mức giải ngân dưới 70% trong hai năm liên tiếp cần trình phương án điều chuyển hoặc hợp nhất.
Thứ năm, mở rộng cơ chế huy động nguồn lực xã hội, nhất là với các quỹ phát triển doanh nghiệp, hợp tác xã, đổi mới sáng tạo và du lịch thông qua hình thức đồng đầu tư, đối ứng, và chia sẻ rủi ro có điều kiện.
Thứ sáu, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn nhàn rỗi của các quỹ bảo hiểm, trong giới hạn an toàn, nhằm bảo toàn và phát triển quỹ nhưng vẫn đảm bảo nguyên tắc an sinh xã hội bền vững.
Việc quản lý và sử dụng hiệu quả các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách là phép thử cho năng lực điều hành tài chính công hiện đại, minh bạch và hiệu quả.
Nếu được vận hành đúng hướng, đây sẽ là nguồn lực bổ sung quan trọng cho phát triển kinh tế xanh, đổi mới sáng tạo, và an sinh xã hội, giúp giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước, đồng thời gia tăng niềm tin của nhân dân vào hiệu quả sử dụng từng đồng thuế.