Cà phê là một trong những mặt hàng nông sản có giá trị thương mại lớn nhất thế giới, chỉ sau dầu mỏ về mức độ phổ biến trong thương mại toàn cầu. Hàng triệu nông hộ ở các quốc gia nhiệt đới tham gia sản xuất cà phê, cung cấp nguyên liệu cho một chuỗi giá trị trải dài từ nông trại tới bàn cà phê của người tiêu dùng ở châu Âu, Mỹ hay châu Á.
Đối với Việt Nam, cà phê là cây trồng chiến lược và mặt hàng xuất khẩu chủ lực, đóng góp 12,2% vào tổng kim ngạch xuất khẩu nông sản quốc gia. Việt Nam hiện đứng thứ hai thế giới về sản lượng cà phê, chỉ sau Brazil và hạt cà phê Việt Nam đã có mặt tại hơn 80 quốc gia. Tuy nhiên, sau bức tranh xuất khẩu tươi sáng vẫn còn nhiều thách thức tiềm ẩn trong chuỗi cung ứng.
Trước hết, sản xuất cà phê ở Việt Nam cũng như nhiều quốc gia châu Á chủ yếu dựa vào nông hộ nhỏ. Phần lớn trong số này chỉ canh tác vài hecta đất, thiếu nguồn vốn dài hạn và khó tiếp cận với các công nghệ nông nghiệp hiện đại. Điều đó khiến chuỗi cung ứng trở nên dễ tổn thương trước các biến động thị trường, như giá cà phê thế giới lên xuống thất thường, chi phí phân bón và lao động tăng cao, hay nhu cầu tiêu dùng thay đổi.
Biến đổi khí hậu là một yếu tố rủi ro khác. Nhiệt độ tăng, mưa thất thường, hạn hán và sâu bệnh lan rộng đều tác động trực tiếp đến năng suất và chất lượng hạt cà phê. Các hộ trồng nhỏ lẻ vốn ít có điều kiện đầu tư cho hệ thống tưới tiêu hoặc mô hình canh tác thích ứng nên càng dễ bị thiệt hại.
Ngoài ra, yêu cầu từ thị trường quốc tế ngày càng khắt khe. Người tiêu dùng tại châu Âu, Mỹ, Nhật Bản đòi hỏi cà phê phải có chứng nhận về nguồn gốc, quy trình sản xuất thân thiện với môi trường và đảm bảo yếu tố công bằng xã hội. Điều này đặt ra áp lực lớn đối với các hộ nông dân và doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. Nếu không đáp ứng, cà phê có nguy cơ bị loại khỏi các thị trường giá trị cao.
Một vấn đề đáng chú ý khác là bình đẳng giới trong chuỗi cung ứng. Tại nhiều vùng sản xuất, phụ nữ đóng vai trò quan trọng trong chăm sóc, thu hái và sơ chế, nhưng lại ít có cơ hội tiếp cận nguồn vốn, kỹ thuật hoặc các chương trình nâng cao năng lực. Sự bất bình đẳng này ảnh hưởng tới hiệu quả sản xuất cũng như sự công bằng trong phân bổ lợi ích của chuỗi giá trị.
Đối với Việt Nam, cà phê là cây trồng chiến lược và mặt hàng xuất khẩu chủ lực. Ảnh minh hoạ
Mặc dù cà phê mang lại nguồn thu ngoại tệ lớn và tạo sinh kế cho hàng triệu nông hộ, song chuỗi cung ứng vẫn đang đối diện nhiều áp lực từ tính nhỏ lẻ, biến đổi khí hậu, yêu cầu minh bạch quốc tế cho tới vấn đề công bằng xã hội.
Để duy trì vị thế trên bản đồ cà phê thế giới, đồng thời bảo đảm sinh kế lâu dài cho nông dân, việc củng cố chuỗi cung ứng cà phê là yêu cầu cấp bách. Điều này không chỉ dừng lại ở nâng cao sản lượng, mà còn phải gia tăng giá trị, cải thiện tính minh bạch và xây dựng khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.
Trong nỗ lực này, hợp tác quốc tế đóng vai trò quan trọng. Ngày 1/10/2025, Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) đã công bố khoản vay trị giá 75 triệu USD với sự đồng tài trợ của Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), nhằm hỗ trợ chuỗi cung ứng cà phê tại Việt Nam, Indonesia, Ấn Độ và Papua New Guinea.
Khoản vay được thiết kế để đảm bảo nguồn vốn thu mua ổn định từ hơn 60.000 hộ nông dân. Bên cạnh đó, dự án còn triển khai tư vấn chứng nhận cà phê, thí điểm mô hình canh tác thích ứng biến đổi khí hậu và hỗ trợ kỹ thuật cho phụ nữ nông dân. Các hoạt động này góp phần trực tiếp vào việc khắc phục những bất cập trong chuỗi cung ứng: từ thiếu vốn, thiếu minh bạch, tới áp lực về môi trường và bình đẳng giới.
Đối với Việt Nam, khoản hỗ trợ này gắn với mục tiêu của “Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững” cũng như “Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 2021 - 2025”. Trọng tâm là nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất, qua đó cải thiện thu nhập của người nông dân.
Trên phạm vi rộng hơn, khoản vay của JICA phản ánh cam kết toàn cầu về củng cố chuỗi giá trị cà phê. Tuyên bố chung của các nhà lãnh đạo G7 tại Apulia (Ý) tháng 6/2024 đã đặt mục tiêu thúc đẩy hợp tác công - tư nhằm hỗ trợ nông hộ nhỏ. Đây cũng là bước cụ thể hóa sáng kiến “Quỹ Hỗ trợ Chuỗi cung ứng Nông nghiệp và Tăng cường An ninh Lương thực” trị giá 1 tỷ USD mà Nhật Bản khởi xướng từ năm 2023.
Đáng chú ý, khoản vay của JICA không chỉ mang ý nghĩa tài chính mà còn là thông điệp về cách tiếp cận bền vững. Củng cố chuỗi cung ứng cà phê không đơn thuần là giải quyết vấn đề vốn, mà còn bao gồm nâng cao năng lực thích ứng khí hậu, tăng quyền lợi cho phụ nữ, và thúc đẩy phát triển toàn diện ở các cộng đồng nông thôn.
Trong dài hạn, những nỗ lực này góp phần bảo đảm an ninh lương thực toàn cầu, giảm nghèo và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Với vị thế là nước sản xuất cà phê lớn thứ hai thế giới, Việt Nam có cơ hội tận dụng các nguồn lực quốc tế để không chỉ giữ vững sản lượng, mà còn gia tăng giá trị hạt cà phê, nâng cao thu nhập cho người nông dân và xây dựng thương hiệu cà phê bền vững trên thị trường quốc tế.