Làm giàu từ 'hạt ngọc' dưới chân núi Ngọc Linh

Sinh kế từ rừng già

Dưới chân dãy Ngọc Linh hùng vĩ, nơi những cánh rừng nguyên sinh vẫn được gìn giữ gần như nguyên vẹn, người đồng bào Xơ Đăng ở tỉnh Quảng Ngãi đang từng ngày viết nên câu chuyện đổi thay bằng chính đôi tay của mình.

Không chặt phá rừng để canh tác ngắn hạn, họ lựa chọn con đường bền vững hơn: trồng dược liệu quý dưới tán rừng tự nhiên, lấy rừng làm sinh kế lâu dài, giữ rừng để làm giàu và trao lại giá trị ấy cho thế hệ mai sau.

Con đường dẫn vào thôn Long Lá (xã Măng Ri) uốn lượn quanh co giữa sương mù dày đặc. Anh A Phú (40 tuổi, người Xơ Đăng) đã có hơn 10 năm gắn bó với những luống sâm Ngọc Linh nằm sâu dưới tán rừng nguyên sinh chia sẻ, từng gốc sâm không chỉ là tài sản mà còn là “báu vật” của đại ngàn, được chăm sóc bằng sự kiên trì và hiểu biết tích lũy qua nhiều năm.

Năm 2014, anh A Phú bắt đầu gieo những hạt sâm Ngọc Linh đầu tiên. Không nhà kính, không phân bón hóa học hay thuốc bảo vệ thực vật, toàn bộ quá trình trồng dựa vào điều kiện tự nhiên của rừng: lớp mùn dày, độ ẩm cao và tán rừng già che phủ. Sâm Ngọc Linh vốn là loài cây “khó tính”, sinh trưởng chậm và đòi hỏi sự chăm sóc tỉ mỉ, nhưng lại rất phù hợp với tập quán canh tác gắn bó với rừng của người Xơ Đăng.

“Trồng sâm phải chăm rất kỹ. Mỗi mùa mưa là dọn cây đổ, ngăn chuột cắn phá, giữ ẩm bằng mùn rừng và theo dõi để cây ra hoa, kết hạt”, anh A Phú nói.

Nhờ sự cần mẫn ấy, đến nay anh đã sở hữu khoảng 2 ha sâm Ngọc Linh, trong đó nhiều cây đã trên 10 năm tuổi, đủ điều kiện khai thác giá trị kinh tế.

Không chỉ trồng để bán củ, mỗi năm anh A Phú còn tự ươm giống từ hạt, cung cấp cây giống cho bà con trong xã, tạo thêm nguồn thu ổn định. Quan trọng hơn, việc sản xuất luôn song hành với bảo vệ rừng.

“Chúng tôi thường xuyên tuần tra. Thấy ai vào rừng là nhắc nhở ngay, tuyên truyền để bà con hiểu những khu vực này tuyệt đối không được phát dọn hay tác động”, anh Phú cho hay.

Nhiều năm qua, việc trồng cây sân Ngọc Linh đã giúp gần 2.000 hộ dân ở miền núi thoát nghèo. Nhiều gia đình nhờ trồng sâm và liên kết với doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh sâm đã cải thiện thu nhập và từng bước vươn lên làm giàu. Thậm chí, có nhiều hộ dân đồng bào dân tộc thiểu số sở hữu vườn trồng sâm quy mô lên đến hàng tỉ đồng.

Bà Y Phượng, một hộ trồng sâm ở xã Măng Ri, chia sẻ: “Trước đây chúng tôi chỉ trồng lúa rẫy, thu nhập bấp bênh. Nay trồng sâm thu nhập cải thiện, bà con cũng giữ được rừng vì sâm chỉ sống tốt dưới tán rừng tự nhiên”.

Doanh nghiệp cũng nhanh chóng bắt tay vào phát triển vùng sâm, cây dược liệu. Ông Trần Đức An - Giám đốc điều hành công ty cổ phần Sâm Ngọc Linh Tumơ Rông cho biết, công ty đang tập trung vào mô hình liên kết sản xuất gồm các hộ gia đình, cá nhân, cộng đồng dân cư doanh nghiệp để phát triển chuỗi giá trị; tạo cơ hội cho người dân có thêm thu nhập ổn định và giúp các doanh nghiệp xây dựng vùng nguyên liệu bền vững.

Hướng đi chung của cộng đồng

Tại xã Măng Ri, nhiều hộ đồng bào Xơ Đăng đang lựa chọn trồng sâm Ngọc Linh và các loại dược liệu quý dưới tán rừng, vừa tạo sinh kế, vừa gìn giữ từng gốc cây rừng. Với họ, sâm Ngọc Linh được xem như “của để dành” cho tương lai, càng để lâu giá trị càng cao.

Ông Phạm Xuân Quang - Chủ tịch UBND xã Măng Ri cho biết, hiện sản lượng sâm trên địa bàn còn thấp, chủ yếu tiêu thụ ở dạng tự nhiên nên giá trị kinh tế chưa tương xứng với tiềm năng. Tuy nhiên, địa phương kỳ vọng khi có thêm các đề tài khoa học về trồng, chăm sóc và chế biến sâu ngay tại chỗ, sâm Ngọc Linh sẽ trở thành sản phẩm chủ lực, đủ sức vươn ra thị trường trong nước và quốc tế.

“Xã tập trung phát triển, bảo tồn và quản lý rừng, đặc biệt là sâm Ngọc Linh. Mục tiêu xác định Măng Ri trở thành trung tâm dược liệu của tỉnh. Chúng tôi hỗ trợ bà con mở rộng diện tích trồng, xây dựng các đề án nâng cao giá trị và thương hiệu sâm Ngọc Linh, từ đó nhân rộng các mô hình kinh tế gắn với bảo vệ rừng”, ông Quang khẳng định.

Theo thống kê, Quảng Ngãi hiện có gần 9.800 ha trồng dược liệu, trong đó, sâm Ngọc Linh chiếm hơn 2.900 ha. 

Ông Nguyễn Văn Nam - Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm tỉnh Quảng Ngãi thông tin, xã Măng Ri và khu vực Ngọc Linh đang tận dụng tối đa lợi thế hệ sinh thái để phát triển sâm Ngọc Linh. Loài cây này chỉ sinh trưởng ở độ cao từ 1.500 mét trở lên, nơi có độ mùn lớn, độ ẩm cao và tán rừng nguyên sinh.

“Muốn có thành quả từ sâm, trước hết phải thành công trong công tác bảo vệ rừng. Khi rừng còn thì sinh kế còn; rừng bị tác động thì kinh tế cũng bị ảnh hưởng. Toàn tỉnh có khoảng 16.000 ha đủ điều kiện pháp lý để trồng sâm, nhưng yếu tố quyết định vẫn là giữ rừng”, ông Nam nhấn mạnh.

Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ngãi Nguyễn Hoàng Giang cho hay, tỉnh đặt mục tiêu mở rộng diện tích trồng sâm Ngọc Linh lên 6.000 ha và xây dựng nhà máy chế biến sâu để nâng cao giá trị, góp phần giảm nghèo bền vững. Đồng thời, đẩy mạnh kêu gọi đầu tư vào phát triển cây sâm Ngọc Linh. Tập trung phát triển mô hình liên kết vùng, với trọng tâm là xây dựng chuỗi giá trị khép kín lâm sản, dược liệu sâm Ngọc Linh từ miền núi chuyển về đồng bằng chế biến.

Quảng Ngãi hiện có gần 9.800 ha trồng dược liệu, trong đó sâm Ngọc Linh chiếm hơn 2.900 ha. Tỉnh đặt mục tiêu mở rộng diện tích trồng sâm Ngọc Linh lên 6.000 ha và xây dựng nhà máy chế biến sâu để nâng cao giá trị, góp phần giảm nghèo bền vững.