Giữa dải núi non điệp trùng nơi biên giới Đông Bắc, Bình Liêu hiện ra như một bức tranh thủy mặc, nơi sắc xanh của những thửa dong riềng hòa cùng màu áo chàm của đồng bào Tày, Dao, Sán Chỉ. Mỗi mùa thu về, sương núi bảng lảng phủ lên những ruộng bậc thang, đánh thức từng mầm cây vươn mình trên đất đỏ bazan. Trên những con đường nhỏ len lỏi qua bản làng, tiếng chày giã bột, tiếng nước róc rách hòa cùng tiếng cười rộn ràng báo hiệu mùa làm miến đã tới.
Từ bàn tay cần mẫn của người dân, những củ dong riềng mộc mạc biến thành sợi miến trắng trong, dẻo dai, mang vị ngọt thanh của đất trời. Ở nơi biên viễn này, miến dong không chỉ là thức quà quê, mà còn là kết tinh của lao động, văn hóa và khát vọng đổi thay của cộng đồng dân tộc miền núi. Bình Liêu hôm nay không chỉ giữ gìn nghề truyền thống cha ông, mà còn đang viết tiếp câu chuyện nâng tầm thương hiệu nông sản, để hương vị núi rừng vươn ra khắp mọi miền đất nước và xa hơn là thế giới.
Miền núi Bình Liêu, vùng biên viễn của Quảng Ninh, nơi gần 96% dân số là đồng bào Tày, Dao, Sán Chỉ, từ lâu được biết đến là “thủ phủ” của cây dong riềng và nghề làm miến thủ công truyền thống. Những thửa nương, ruộng bậc thang và sườn đồi phủ xanh màu dong riềng chính là nguồn nguyên liệu đặc biệt để tạo nên miến dong Bình Liêu, sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý và là niềm tự hào của bà con miền núi. Do hợp khí hậu thổ nhưỡng, củ dong riềng trồng tại Bình Liêu cho chất lượng khá tốt, ít xơ, nhiều bột, vị ngọt dịu, thơm nhẹ.
Để củ dong riềng đảm bảo chất lượng và vệ sinh an toàn thực phẩm, từ nhiều năm nay, người dân ở đây đều trồng dong riềng theo phương pháp hữu cơ truyền thống, hữu cơ, không hóa chất, kết hợp với quy trình chế biến thủ công từ xay bột, lọc tinh, tráng bánh đến phơi nắng tự nhiên. Từng công đoạn là kết tinh của kinh nghiệm truyền đời và sự tỉ mỉ trong từng bàn tay lao động. Nhờ đó, sợi miến dong Bình Liêu có màu xanh lục nhạt tự nhiên, dai, ngọt thanh và thơm dịu – hương vị riêng không lẫn với bất cứ sản phẩm nào khác.
Đến nay, tỉnh Quảng Ninh có khoảng 8 cơ sở sản xuất miến dong với chỉ dẫn địa lý Bình Liêu có quy mô, hàng trăm hộ dân tộc Tày, Dao, Sán Chỉ tham gia trồng và chế biến dong riềng. Nổi bật là Công ty CP Thương mại và Dịch vụ Bình Liêu, đơn vị tiên phong ứng dụng công nghệ hiện đại kết hợp phương pháp truyền thống. Để chủ động xây dựng thương hiệu sản phẩm, nhãn hiệu tập thể "Miến dong Bình Liêu" đã được đăng ký bảo hộ, sản phẩm của công ty dần khẳng định được thương hiệu. Nhờ lợi nhuận tăng ổn định, công ty đã có nguồn lực để đầu tư máy móc trang thiết bị, nhà xưởng quy mô hiện đại, đáp ứng yêu cầu sản xuất quy mô lớn. Bước ngoặt đến khi năm 2017, công ty mạnh dạn đăng ký tham gia chương trình OCOP và đạt 4 sao ngay lần đầu. Sản phẩm miến dong của công ty nhận được sự quan tâm nhiều hơn từ các cấp chính quyền, được hỗ trợ tham gia các chương trình xúc tiến thương mại, tiếp cận các khoản hỗ trợ đầu tư công. Nhờ đó sản phẩm đã được công nhận sản phẩm OCOP 5 sao quốc gia.
Ông Nguyễn Xuân Tùng, Phó Giám đốc công ty, cho biết: Miến dong của công ty phải đáp ứng nhiều tiêu chuẩn vô cùng khắt khe. Từ lâu chúng tôi đã xác định phải giải quyết được tiêu chuẩn về vùng trồng bền vững. Để khuyến khích bà con trồng dong riềng và duy trì đến nay, công ty đã bền bỉ tuyên truyền đến từng hộ, từng thôn, bản. Ngoài ra, không thể thiếu sự hỗ trợ kịp thời từ chính quyền địa phương, tỉnh với những nghị quyết, chính sách thiết thực. Năm 2017, huyện Bình Liêu (cũ) đưa ra chính sách hỗ trợ bà con 100% về giống, phân bón. Khi Nghị quyết 194 của HĐND tỉnh được ban hành, công ty cũng là một trong những đơn vị đầu tiên tham gia dự án liên kết với bà con để trồng và tiêu thụ cây dong riềng. Năm 2022, chúng tôi được cấp mã vùng trồng.
“Chúng tôi liên kết với hơn 500 hộ dân, phần lớn là đồng bào dân tộc thiểu số, để xây dựng vùng nguyên liệu trên 60 ha. Chính quyền hỗ trợ giống, tập huấn kỹ thuật, cấp mã vùng trồng giúp sản phẩm đạt tiêu chuẩn OCOP và vươn ra thị trường lớn”, ông Nguyễn Xuân Tùng cho biết.
Miến dong Bình Liêu từng đoạt Cúp thương hiệu uy tín Việt Nam 2007 và giấy chứng nhận thương hiệu có uy tín với người tiêu dùng tại Hội chợ quốc tế thương hiệu năm đó. Năm 2024, sản phẩm được Bộ Công Thương công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu khu vực phía Bắc.
Đến tháng 7/2025, sản phẩm đạt OCOP 5 sao cấp quốc gia - chỉ số cao nhất, khẳng định chất lượng và uy tín trên thị trường.
Cùng với những doanh nghiệp lớn, những hợp tác xã, tổ hợp tác tại xã Bình Liêu, xã Lục Hồn cũng trở thành cầu nối giúp bà con dân tộc thiểu số chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang chuỗi liên kết chuyên nghiệp, đảm bảo đầu ra ổn định và tăng thu nhập.
Anh La A Nồng, dân tộc Sán Dìu, Giám đốc HTX Phát triển Đình Trung (xã Bình Liêu) từ lâu khá có tiếng trong làng sản xuất miến dong Bình Liêu. Anh học ngành sư phạm, nhưng công việc anh gắn bó kể từ khi ra trường đến nay lại là nghề làm miến dong. Sinh ra và lớn lên ở thôn Nà Ếch, trung tâm nghề sản xuất miến dong xã Húc Động (nay là xã Bình Liêu), cũng là nơi sản xuất tập trung miến dong của địa phương. Từ nhỏ, anh La A Nồng đã được thưởng thức những bát miến dong thơm nóng, mịn giòn, ngọt vị bột dong; đã quen với các thao tác làm ra sợi miến thủ công. Bố anh đã dạy cho anh lọc những mẻ bột dong, thái những sợi miến dong đầu tiên.
Từ ký ức tuổi thơ gắn với sợi miến dong đã thôi thúc anh nuôi quyết tâm giữ nghề làm miến dong khi bố tuổi ngày càng cao. Năm 2006, La A Nồng cùng với một vài người trong thôn Nà Ếch triển khai mô hình Tổ sản xuất miến dong. Chất lượng và số lượng sản phẩm miến dong của Tổ khi đó vượt quy mô sản xuất nhỏ lẻ, có cơ hội tiếp cận với các đầu mối khách hàng miến dong lớn trong tỉnh. 8 năm sau, anh thành lập HTX Phát triển Đình Trung, tạo một thương hiệu sản phẩm miến dong để giao thương với các bạn hàng trong và ngoài tỉnh.
HTX Phát triển Đình Trung hiện có 7 thành viên. Giám đốc La A Nồng chủ yếu chịu trách nhiệm khâu sản phẩm đầu ra và thương mại; các thành viên lo khâu nguyên liệu và trực tiếp sản xuất. Mỗi năm HTX sử dụng khoảng 600-800 tấn dong củ nguyên liệu, sản xuất khoảng 20-25 tấn miến dong thành phẩm, doanh thu đạt 2-3 tỷ đồng, lợi nhuận khoảng 10-15% doanh thu.
Miến dong Bình Liêu không chỉ là đặc sản mà còn là đòn bẩy kinh tế cho vùng núi đồng bào dân tộc thiểu số miền núi Quảng Ninh. Thu nhập của hộ dân tộc tham gia sản xuất miến tăng gấp đôi so với trước, nhiều hộ đạt mức 80-100 triệu đồng/năm. Mùa miến từ tháng 11 đến tháng 1 năm sau trở thành mùa hội lớn của cả bản làng: tiếng cối xay, tiếng phơi miến rộn ràng cùng khói bếp nghi ngút, tạo nên bức tranh lao động đậm chất núi rừng. Bà Hoàng Thị Lan, người dân tộc Tày ở xã Bình Liêu, chia sẻ: “Nhờ nghề làm miến, chúng tôi có việc làm quanh năm, không còn cảnh phải rời quê quán đi làm xa. Cây dong, sợi miến đã giữ chân người dân ở lại với bản làng và giữ luôn nghề của cha ông”.
Nhận thấy vai trò của sản phẩm gắn với đồng bào dân tộc thiểu số, UBND tỉnh Quảng Ninh đã triển khai nhiều chính sách như Quy hoạch vùng nguyên liệu dong riềng gắn với cộng đồng dân tộc, mở rộng diện tích lên 120-150 ha. Tỉnh cũng hỗ trợ kỹ thuật, giống và vốn vay ưu đãi cho hộ dân tộc thiểu số tham gia chuỗi sản xuất. Đồng thời, tăng cường xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm tại hội chợ OCOP, kết nối với siêu thị, sàn thương mại điện tử và thị trường xuất khẩu. Bảo hộ nhãn hiệu tập thể và chỉ dẫn địa lý, đảm bảo truy xuất nguồn gốc sản phẩm.
Sản phẩm miến dong Bình Liêu hiện là một trong những sản phẩm được người tiêu dùng đặc biệt ưa chuộng và được bán tại các chuỗi phân phối lớn như Winmart, Central Retail, các cửa hàng thực phẩm sạch…
Miến dong Bình Liêu đã từ đặc sản truyền thống bản làng tiến sang sản phẩm OCOP mạnh, kết hợp văn hóa dân tộc. Mô hình du lịch làng nghề - trải nghiệm sản xuất miến, giao lưu văn hóa Sán Chỉ, Tày tại xã Bình Liêu… đang được khai thác để tạo thêm giá trị kinh tế - du lịch cộng đồng - một hướng phát triển bền vững vùng dân tộc thiểu số và miền núi. Những chính sách này vừa giúp phát triển thương hiệu miến dong, vừa bảo tồn nghề truyền thống và giữ gìn sinh kế cho hàng nghìn hộ dân tộc miền núi.
Miến dong Bình Liêu ngày nay không chỉ hiện diện trong bữa cơm, mà còn trở thành “cầu nối” quảng bá văn hóa dân tộc miền núi. Du khách đến mùa làm miến được trải nghiệm trồng, chế biến dong riềng, cùng nghe làn điệu Then, hát Sán Cố của người Tày, Dao. Đây là hướng phát triển bền vững, đưa sản phẩm trở thành điểm nhấn du lịch cộng đồng, gắn thương hiệu nông sản với bản sắc văn hóa.
Giữa núi rừng Bình Liêu, những nương dong riềng trải dài như tấm thảm xanh, sợi miến trắng phơi dưới nắng như những dải lụa mềm đong đầy mồ hôi cần lao. Từ bàn tay khéo léo của đồng bào Tày, Dao, Sán Chỉ, miến dong Bình Liêu đã vượt ra khỏi bản làng, trở thành sản phẩm OCOP 5 sao - nơi hội tụ tinh hoa đất trời, mồ hôi lao động và hồn cốt văn hóa dân tộc. Đó không chỉ là sợi miến, mà là câu chuyện về sức sống của cộng đồng miền núi và hành trình nâng tầm thương hiệu nông sản Việt Nam.