Trên những triền đồi phủ sương mù quanh năm ở vùng núi Quảng Trị, cây cà phê Khe Sanh đã và đang trở thành sinh kế quan trọng của đồng bào dân tộc thiểu số. Cà phê arabica đã từng vang danh từ đầu thế kỷ 20 khi người Pháp xây dựng các đồn điền đầu tiên. Thế nhưng, trải qua những biến động, thương hiệu cà phê Khe Sanh có thời gian dài gần như vắng bóng trên thị trường, khiến nhiều người tiếc nuối.
Từ lâu, cà phê không chỉ là cây công nghiệp mà còn gắn liền với cuộc sống, tập quán và văn hóa của bà con. Nhờ cây cà phê, nhiều gia đình đã có thêm thu nhập ổn định, từng bước thoát nghèo, nuôi con ăn học và dựng xây cuộc sống mới ngay trên mảnh đất quê hương.
Điều đáng nói, quá trình gắn bó với cà phê đã giúp đồng bào miền núi thay đổi tư duy sản xuất. Bà con đã biết chú trọng đến việc thu hái quả chín, áp dụng các phương pháp chế biến sạch, hướng tới giá trị thay vì chạy theo số lượng. Những hạt cà phê arabica từ Khe Sanh vì thế mang hương vị đặc trưng, dần khẳng định vị thế trên thị trường trong nước và quốc tế.
Giữa lúc ấy, vợ chồng trẻ Lương Thị Ngọc Trâm và Phan Hồng Phong đã quyết định dấn thân. Năm 2019, họ bắt đầu từ tay trắng ở đồi Pun (xã Hướng Phùng), mang khát vọng hồi sinh arabica Khe Sanh bằng một thương hiệu mới: Pun Coffee. “Pun” trong tiếng Vân Kiều có nghĩa là “say hương thơm của đất, của trời”, cũng là cách anh chị gửi gắm niềm tin và đam mê dành cho cà phê.
Chị Lương Thị Ngọc Trâm chia sẻ rằng, ở Khe Sanh, biên độ nhiệt trong ngày luôn rất lớn. Ban ngày nắng rực rỡ, nóng bỏng, nhưng khi đêm xuống lại se lạnh đến gai người. Chính sự chênh lệch ấy đã tạo nên hương vị riêng biệt cho hạt cà phê Arabica – một dư vị nồng nàn, khó thể lẫn với bất cứ vùng đất nào khác. Và nếu một lần đặt chân đến vùng đất này, bạn sẽ được chính những người phụ nữ hiền hậu, những nông dân gắn bó cả đời với cà phê, kể cho nghe những câu chuyện vừa bình dị, vừa lay động về mảnh đất đã từng đi qua bão đạn nhưng nay tỏa hương từ những hạt cà phê.
Có được hạt cà phê đặc biệt và được đánh giá là chất lượng nhất thế giới, song quá trình khởi nghiệp của Pun Coffee hoàn toàn không dễ dàng. Chính vì vậy, vợ chồng chị Trâm không trực tiếp trồng cà phê, mà chọn con đường liên kết với nông hộ, chuyển giao kỹ thuật, hướng dẫn sản xuất sạch, đồng thời cam kết thu mua toàn bộ sản phẩm với giá cao hơn thị trường. Sự kiên trì ấy đã giúp họ dần thay đổi tập quán canh tác của người dân, từ thu hái xanh chín lẫn lộn sang thu hái 100% quả chín, từ sử dụng hóa chất sang canh tác bền vững.
Những nỗ lực bền bỉ đã được đền đáp. Đến nay, Pun Coffee liên tiếp giành giải cao trong các cuộc thi cà phê đặc sản Việt Nam, trong đó có ba lần đứng vị trí số một. Đặc biệt, năm 2023, Pun Coffee vinh dự được Viện Chất lượng cà phê quốc tế (CQI) xếp hạng Top 5 cà phê đặc sản thế giới, điều mà trước đó chưa một thương hiệu cà phê Việt Nam nào làm được.
Không dừng lại, Pun Coffee còn ký kết hợp đồng xuất khẩu cà phê arabica Khe Sanh rang xay sang Mỹ. Đây là bước tiến dài, khẳng định chất lượng cà phê Việt đủ sức chinh phục thị trường khó tính nhất thế giới.
Với Pun Coffee, hạt cà phê không chỉ là sản phẩm nông nghiệp, mà còn là niềm tự hào và trách nhiệm với cộng đồng. Họ hỗ trợ nông dân Vân Kiều cây giống, tập huấn kỹ thuật, xây dựng mô hình vườn – rừng đa dạng sinh học. “Chúng tôi muốn mỗi trang trại cà phê là một cánh rừng thu nhỏ, nơi nông dân có thể làm giàu ngay trên chính mảnh đất của mình”, chị Trâm chia sẻ.
Nếu Pun Coffee là câu chuyện của thế hệ trẻ hồi sinh một vùng đất, thì Shin Coffee lại là minh chứng cho khát vọng vươn lên từ gian khó. Người sáng lập – Nguyễn Hữu Long, từng là cậu bé thất học ở Kỳ Anh (Hà Tĩnh), theo gia đình vào Gia Lai mưu sinh. Ở tuổi thiếu niên, Long đã quần quật với việc đào hố, hái cà phê thuê, nhưng trong lòng luôn ấp ủ giấc mơ một ngày sẽ làm giàu từ chính hạt cà phê.
Ba lần khởi nghiệp, ba lần thất bại, thậm chí có lúc mất cả căn nhà nhỏ, Long vẫn không bỏ cuộc. Cơ duyên đưa anh sang Nhật Bản làm việc đã mở ra bước ngoặt lớn. Tại đây, anh vừa làm việc vừa theo học nông nghiệp hữu cơ, tìm hiểu về các mẫu cà phê nổi tiếng thế giới. Một câu hỏi luôn thôi thúc anh: “Tại sao Việt Nam – nước xuất khẩu cà phê hàng đầu – lại không có thương hiệu mạnh trên thị trường quốc tế?”.
Năm 2015, anh trở về nước, sáng lập Hợp tác xã Khoa học công nghệ – Thương mại Cà phê Việt Nam (VCSC) và chọn xã Trang, Đắk Đoa, Gia Lai (nay là xã Đắk Đoa) làm vùng nguyên liệu đầu tiên. Anh áp dụng mô hình canh tác hữu cơ: không dùng phân hóa học, thuốc trừ sâu tự chế từ mỡ cá, phân hữu cơ từ vỏ cà phê. Kết quả, năng suất đạt 6 tấn nhân/ha, gấp đôi cách trồng truyền thống, và sản phẩm được bán cao hơn thị trường 15-20%. Hiện nay, một trong những vùng nguyên liệu của Shin Coffee đặt tại Khe Sanh - một trong những vùng trồng cà phê chất lượng nhất của Việt Nam.
Nhờ tuân thủ chặt chẽ quy trình, vườn cà phê của VCSC đã đạt chứng nhận hữu cơ châu Âu và Mỹ. Từ đó, thương hiệu Shin Coffee nhanh chóng chinh phục các thị trường khó tính, hiện diện tại Nhật, Mỹ, và nhiều nước châu Âu. Với 20 dòng sản phẩm, Shin Coffee còn được chọn làm quà tặng các nguyên thủ trong năm Chủ tịch ASEAN 2020 của Việt Nam.
Dù đã thành công, Nguyễn Hữu Long vẫn giữ triết lý “cốt tinh không cốt nhiều” – chú trọng chất lượng thay vì chạy theo sản lượng. Anh chia sẻ: “Chúng tôi muốn làm ngọn lửa nhỏ để lan tỏa phương thức sản xuất hòa hợp với môi trường, xây dựng cộng đồng canh tác giảm phát thải carbon”.
Khác với hành trình cá nhân của Shin Coffee hay khởi nghiệp gia đình của Pun Coffee, Khe Sanh Coffee là câu chuyện tập thể, nơi phụ nữ dân tộc Vân Kiều giữ vai trò trung tâm.
Thành lập từ năm 2019, Hợp tác xã nông sản Khe Sanh (Quảng Trị) đã trở thành điểm sáng trong việc phát triển cà phê chất lượng cao theo chuỗi khép kín. Sản phẩm chủ lực Khe Sanh Coffee đã được chứng nhận OCOP 5 sao quốc gia – danh hiệu cao nhất trong Chương trình Mỗi xã một sản phẩm. Năm 2024, thương hiệu còn được vinh danh bằng giải thưởng Mai An Tiêm, ghi nhận nỗ lực trong bảo tồn bản sắc địa phương và phát triển sản phẩm theo tiêu chuẩn cao.
Điều đặc biệt là 80% thành viên hợp tác xã là phụ nữ Vân Kiều. Họ tham gia từ khâu trồng, chăm sóc, thu hoạch đến chế biến, đóng gói cà phê. Qua đó, họ không chỉ có thêm thu nhập mà còn khẳng định vị thế trong gia đình và cộng đồng.
Hợp tác xã áp dụng mô hình nông – lâm kết hợp: cà phê được trồng dưới tán rừng, vừa bảo vệ hệ sinh thái vừa tăng hương vị đặc trưng. Bao bì sản phẩm in hình cô gái Pa Cô – Vân Kiều trong trang phục truyền thống, vừa tạo dấu ấn nhận diện, vừa gửi gắm thông điệp tri ân với cộng đồng bản địa.
Không đứng ngoài xu thế, Khe Sanh Coffee đã nhanh chóng bước vào thương mại điện tử, hiện diện trên Shopee, Lazada, Vỏ Sò… Sản phẩm cũng thường xuyên được giới thiệu tại các hội chợ OCOP, kết nối với đối tác phân phối trong và ngoài nước.
Giám đốc HTX Nguyễn Thị Hằng khẳng định: “Chúng tôi mong muốn Khe Sanh Coffee không chỉ là một sản phẩm OCOP, mà còn là biểu tượng văn hóa và khát vọng đổi thay của phụ nữ Vân Kiều”.
Ba câu chuyện – ba hành trình khác nhau, nhưng cùng chung một điểm gặp: khát vọng nâng tầm cà phê Việt Nam. Pun Coffee cho thấy sức trẻ dám chinh phục đỉnh cao quốc tế; Shin Coffee minh chứng nghị lực vượt gian khó để tạo thương hiệu hữu cơ; còn Khe Sanh Coffee là biểu tượng của phát triển bền vững, gắn với cộng đồng dân tộc thiểu số.
Điểm chung của cả ba doanh nghiệp là sự bền bỉ đổi mới, đặt chất lượng lên hàng đầu, và coi phát triển bền vững là con đường tất yếu. Họ không chỉ bán cà phê, mà còn bán câu chuyện, văn hóa và giá trị cộng đồng đằng sau từng hạt cà phê.
Tuy nhiên, để những nỗ lực này thực sự bứt phá, cần sự đồng hành mạnh mẽ của Nhà nước: hỗ trợ bảo hộ thương hiệu, tăng cường xúc tiến thương mại, ngăn chặn hàng giả, hàng nhái, và kết nối các doanh nghiệp với thị trường quốc tế.
Cà phê Việt Nam không thiếu tiềm năng. Điều cần thiết là tạo dựng hệ sinh thái từ nông hộ, hợp tác xã đến doanh nghiệp, để mỗi hạt cà phê khi bước ra thế giới đều mang trọn vẹn niềm tự hào dân tộc.
Mỗi mùa thu hoạch, không khí rộn ràng lan tỏa khắp các bản làng. Từng rẫy cà phê trĩu quả không chỉ mang đến nguồn lợi kinh tế, mà còn khơi dậy niềm tin và khát vọng vươn lên của đồng bào dân tộc thiểu số nơi miền núi xa xôi. Cà phê Khe Sanh vì thế được coi là “cây đổi đời”, là cầu nối đưa bà con gắn bó hơn với đất rừng, đồng thời góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa trong nhịp phát triển mới.