Nhiều năm trước, sản xuất nông nghiệp ở vùng núi cao phía Tây Quảng Ngãi (trước đây là tỉnh Kon Tum) còn nặng về tự cung tự cấp. Người dân chủ yếu trồng ngô, sắn, một số hộ có diện tích nhỏ cây ăn quả hoặc các loại cây lương thực truyền thống. Thu nhập từ những loại cây này rất bấp bênh, năng suất thấp, lại dễ bị ảnh hưởng bởi thời tiết thất thường. Đời sống của bà con dân tộc thiểu số vì vậy nhiều năm liền rơi vào cảnh khó khăn.
Trong bối cảnh đó, mô hình thử nghiệm trồng cà phê Arabica - giống cà phê ưa khí hậu mát lạnh, vốn nổi tiếng ở các vùng cao nguyên đã được triển khai. Khí hậu của khu vực này với nhiệt độ trung bình năm dao động từ 18-22°C, nhiều sương mù và độ ẩm cao, được các chuyên gia nông nghiệp đánh giá rất phù hợp để phát triển giống Arabica.
Tại một số thôn bản như Kon Tu Ma, Măng Đen (nay thuộc địa bàn tỉnh Quảng Ngãi sau khi điều chỉnh địa giới), những hộ dân đầu tiên chuyển đổi đất rẫy sang trồng cà phê xứ lạnh đã sớm gặt hái thành công. Sau ba năm, cây bắt đầu cho thu hoạch, từ năm thứ tư trở đi lợi nhuận ổn định, đạt 70-100 triệu đồng mỗi ha sau khi trừ chi phí. Với mức thu nhập này, người dân không chỉ thoát nghèo mà còn tích lũy được vốn để tái đầu tư.
Từ vài chục hộ tiên phong, đến nay hàng trăm hộ đồng bào ở các xã vùng cao đã mạnh dạn mở rộng diện tích. Cây cà phê xứ lạnh từng bước khẳng định vai trò là cây trồng chủ lực, thay thế những loại cây kém hiệu quả, góp phần chuyển đổi cơ cấu cây trồng bền vững cho miền núi Quảng Ngãi.
Anh A Khoai, thôn Kon Liêm, xã Xốp cho biết: Năm 2016, gia đình được hỗ trợ 1.500 cây giống cà phê xứ lạnh và phân bón, thuốc bảo vệ thực vật từ Đề án hỗ trợ phát triển cây cà phê xứ lạnh để trồng trên diện tích 3 sào. Năm 2018, vườn cây bắt đầu cho thu hoạch, đến nay gia đình đã phát triển lên hơn 1ha. Cây cà phê xứ lạnh đã giúp gia đình thoát nghèo và có cuộc sống khá giả hơn.
Thông qua nguồn lực của các Dự án, Chương trình mục tiêu quốc gia, nhiều gia đình thuộc diện hộ nghèo, hộ cận nghèo, hộ mới thoát nghèo trước 36 tháng, hộ đồng bào dân tộc thiểu số đã được hỗ trợ để phát triển diện tích cây cà phê xứ lạnh, tạo tiền đề để nâng cao thu nhập hộ gia đình và tạo chuyển biến tích cực về phát triển kinh tế - xã hội tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Qua thực tế triển khai, cây cà phê xứ lạnh phù hợp với điều kiện khí hậu, thỗ nhưỡng và kỹ thuật trồng, chăm sóc thích hợp với tập quán canh tác, sản xuất của đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Quảng Ngãi.
Chị Y Tên, thôn Kon Liêm, xã Xốp cho biết: Từ nguồn vốn của Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững, năm 2020, gia đình chị được hỗ trợ 2.000 cây giống và phân bón, vật tư nông nghiệp để trồng mới 4 sào cà phê xứ lạnh. Với sự hướng dẫn tận tình của cán bộ kỹ thuật, gia đình chị áp dụng đúng quy trình làm đất, bón phân, tỉa cành. Chỉ sau 3 năm chăm sóc, vườn cây ra quả bói, tạo thu nhập ổn định để gia đình vươn lên thoát nghèo.
Sự thành công của cây cà phê Arabica tại Quảng Ngãi không chỉ nhờ điều kiện tự nhiên thuận lợi, mà còn nhờ sự đồng hành của chính quyền địa phương, hợp tác xã và doanh nghiệp.
Trong những năm qua, các chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững và xây dựng nông thôn mới đã dành một phần vốn để hỗ trợ bà con giống cây, kỹ thuật canh tác và phân bón. Chỉ riêng năm 2025, địa phương đã triển khai trồng mới hơn 160 ha cà phê Arabica.
Cụ thể, thực hiện Đề án phát triển cà phê xứ lạnh, năm 2025, xã Măng Đen được giao chỉ tiêu trồng hơn 740 héc ta. Đến nay, toàn xã đã phát triển 672 héc ta, đạt hơn 90% kế hoạch. Các thôn đã hình thành vùng chuyên canh lớn từ 50 héc ta - 126 héc ta. UBND xã Măng Đen đã cấp hơn 122 ngàn cây giống, đồng thời vận động bà con sử dụng các giống năng suất cao như THA1, TN1, TN2. Nhiều hợp tác xã và doanh nghiệp tham gia liên kết hỗ trợ giống, kỹ thuật và bao tiêu sản phẩm. Hiện toàn xã có 225 héc ta cà phê xứ lạnh Arabica đã cho thu hoạch, năng suất đạt 15,8 tạ/héc ta, sản lượng gần 900 tấn. Sản phẩm cà phê Măng Đen đã được cấp nhãn hiệu chứng nhận “Cà phê xứ lạnh Kon Tum Arabica Coffee”, tạo lợi thế lớn trong tiêu thụ.
Đặc biệt, các hợp tác xã nông nghiệp ra đời đã giúp kết nối sản xuất với tiêu thụ. Hợp tác xã đứng ra tập huấn kỹ thuật thu hái, bảo quản, đồng thời liên kết với doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm. Nhiều doanh nghiệp cam kết thu mua quả cà phê chín với giá cao hơn thị trường khoảng 20%, khuyến khích bà con thu hái đúng thời điểm, bảo đảm chất lượng hạt cà phê.
Cách làm này không chỉ gia tăng thu nhập cho người dân mà còn tạo ra chuỗi giá trị khép kín từ sản xuất đến tiêu thụ. Trên cơ sở đó, vùng cà phê xứ lạnh của Quảng Ngãi đang được quy hoạch theo hướng sản xuất hàng hóa quy mô lớn, hướng tới tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ và chứng nhận 4C để đáp ứng yêu cầu của thị trường xuất khẩu.
Tuy nhiên, để Arabica thực sự trở thành cây trồng mũi nhọn, vẫn còn không ít khó khăn. Thứ nhất, diện tích trồng còn phân tán, manh mún, khiến việc quản lý chất lượng gặp trở ngại. Thứ hai, nhiều hộ chưa nắm vững kỹ thuật chăm sóc, đặc biệt là khâu thu hái; nếu thu hái lẫn quả xanh, chất lượng cà phê sẽ giảm rõ rệt. Thứ ba, vốn đầu tư ban đầu vẫn là gánh nặng với các hộ nghèo; nhiều gia đình cần có sự hỗ trợ tín dụng ưu đãi để tiếp tục mở rộng sản xuất.
Chính quyền và các cơ quan chuyên môn đang nỗ lực tháo gỡ những rào cản này. Các lớp tập huấn được tổ chức định kỳ, ngân hàng chính sách xã hội mở rộng gói vay ưu đãi cho đồng bào, trong khi các doanh nghiệp cam kết đồng hành lâu dài, tạo thị trường ổn định.
Việc điều chỉnh địa giới hành chính trong thời gian qua đã giúp Quảng Ngãi sở hữu những vùng đất có điều kiện lý tưởng cho cây Arabica. Đây được xem là cơ hội vàng để tỉnh phát triển một ngành hàng nông sản đặc trưng, tạo thương hiệu riêng trên bản đồ cà phê Việt Nam.
Tại các xã vùng biên giới, nhiều hộ đã có thu nhập cao từ cà phê xứ lạnh. Có hộ chỉ với 1 ha cà phê nhưng mỗi năm thu về trên 100 triệu đồng, thậm chí có gia đình được gọi là “tỷ phú cà phê” ở vùng cao. Quan trọng hơn, cây cà phê đã giữ chân thanh niên không phải bỏ quê đi làm thuê xa, giúp đồng bào an cư, lập nghiệp tại chính quê hương mình.
Không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, cây cà phê Arabica còn mở ra triển vọng phát triển du lịch nông nghiệp. Nhiều địa phương đã lên kế hoạch gắn trồng cà phê với du lịch trải nghiệm, như tham quan đồi cà phê, thưởng thức cà phê tại chỗ, kết hợp với văn hóa đặc trưng của đồng bào bản địa. Đây là hướng đi hứa hẹn tạo thêm sinh kế và đa dạng hóa nguồn thu cho người dân.
Nếu làm tốt, trong vòng 5-10 năm tới, vùng núi phía Tây Quảng Ngãi hoàn toàn có thể trở thành điểm sáng cà phê Arabica của miền Trung, giống như thương hiệu Măng Đen (Kon Tum) đã làm được.
Với độ cao trên 1.200m so với mực nước biển, khí hậu ôn hoà, phía Tây Quảng Ngãi đang phát triển diện tích hàng nghìn ha cà phê chè. Kon Tum đặt mục tiêu năm 2025 đạt diện tích 5.000ha trồng cà phê chè. Có những cây cà phê chè trồng xen canh giữa các tán rừng, khu vực rừng già quanh năm sương mù ẩm ướt.
UBND tỉnh Quảng Ngãi xác định, ngoài làm kinh tế du lịch, phát triển “quốc bảo” sâm Ngọc Linh thì mở rộng canh tác cà phê chè là hướng đi đúng đắn để phát triển kinh tế - xã hội cho người dân. Địa phươngd dã chỉ đạo ngành chức năng cần kết nối các doanh nghiệp thu mua, chế biến cà phê chè trong và ngoài tỉnh để thu mua sản phẩm cà phê chè của người dân. Không để xảy ra tình trạng không bán được sản phẩm, hoặc bị ép giá gây thiệt hại cho nông dân. Các xã hỗ trợ người dân nguồn giống, vật tư, tài liệu canh tác để người dân dễ hiểu, dễ nghiên cứu và áp dụng thực tế sản xuất.
Từ những vườn cà phê xanh mướt nơi sườn núi, đồng bào dân tộc thiểu số Quảng Ngãi đã tìm thấy hy vọng mới cho cuộc sống. Mỗi mùa thu hoạch, hạt cà phê đỏ mọng không chỉ mang lại nguồn thu nhập ổn định mà còn gieo niềm tin về một tương lai thoát nghèo bền vững.
Cà phê Arabica đang dần trở thành biểu tượng của sự đổi thay, của khát vọng vươn lên ở vùng đất còn nhiều khó khăn này. Trong tiếng cồng chiêng rộn rã ngày hội mùa, những hạt cà phê xứ lạnh đã và đang kể câu chuyện về sự chuyển mình mạnh mẽ của đồng bào nơi rẻo cao Quảng Ngãi - câu chuyện mà chính họ là chủ thể, bằng nghị lực và khát vọng làm giàu ngay trên mảnh đất quê hương.