Hạt gạo từ lâu là linh hồn của nền văn minh lúa nước Việt Nam. Không chỉ nuôi sống bao thế hệ, hạt gạo còn gắn với phong tục, tín ngưỡng và văn hóa ẩm thực dân tộc. Trong bát cơm dẻo thơm có mồ hôi của người nông dân, có cả tình quê và ký ức đoàn viên. Hạt gạo xuất hiện trên mâm cỗ ngày Tết, trong lễ hội, trong những bữa cơm sum họp giản dị, trở thành biểu tượng của sự no đủ và gắn kết. Với người Việt, hạt gạo không chỉ là lương thực, mà còn là kết tinh của đất trời và tình người.
Trong vô vàn miền quê lúa nước của nước ta, Nam Định (nay là Ninh Bình) nổi tiếng với những loại gạo mang vị ngọt thanh, hạt dài đều, khi nấu lên tỏa mùi thơm đặc trưng khiến ai cũng nhớ. Đặc biệt, gạo Tám, nếp Bắc của vùng chiêm trũng được ưa chuộng nhờ độ dẻo vừa phải, ăn mềm mà không nát, để nguội vẫn giữ được hương vị. Mỗi bát cơm từ hạt gạo nơi đây không chỉ ngon bởi thổ nhưỡng phù sa, mà còn bởi bàn tay cần cù, kinh nghiệm trồng lúa truyền đời của người dân nơi đây. Hương gạo hòa trong khói bếp tạo nên hương vị quê nhà khó nơi nào sánh được.
Con đường nhỏ dẫn tôi vào HTX Nghĩa Bình ngập trong sắc xanh của những thửa ruộng trũng ven đê. Gió đồng mát rượi, mang theo mùi đất ẩm và hương lúa non ngai ngái. Bước chân trên bờ ruộng, chúng tôi tôi thấy những bông nếp tròn mẩy rung rinh dưới nắng, như chứa cả câu chuyện của đất và người. Trong căn bếp nhỏ, mùi xôi nếp mới tỏa ra, quyện cùng khói bếp ấm áp. Ở đây, hạt gạo không chỉ là lương thực, mà là hơi thở quê hương, là kết tinh của phù sa và giọt mồ hôi mặn chát của bao thế hệ người nông dân quanh năm lấm lem bùn đất.
Xã Nghĩa Hưng, tỉnh Ninh Bình (trước đây là Nam Định) là vùng đất chiêm trũng, mùa nước nổi trắng đồng, mùa khô nứt nẻ chân ruộng. Thế nhưng chính ở nơi khắc nghiệt ấy, giống nếp Bắc đã bén rễ từ hàng trăm năm trước. Hạt nếp tròn mẩy, trắng đục, khi nấu dẻo quện và tỏa mùi thơm rất riêng.
Vào mỗi dịp Tết, cả làng quê ngạt ngào mùi hương nếp mới. Từ những chõ xôi bốc khói, từ chiếc bánh chưng xanh đặt trên bàn thờ tổ tiên, mùi nếp Bắc len lỏi khắp gian bếp, hòa trong khói nhang thành ký ức đoàn viên. Người dân nơi đây vẫn nói: “Ăn hạt nếp Nghĩa Bình là thấy cả hồn quê, cả mồ hôi của cha ông đổ xuống đồng trũng này”.
Thế nhưng, suốt nhiều năm, hạt gạo quý ấy chỉ quanh quẩn trong bữa cơm gia đình. Giá lúa bấp bênh, đầu ra hạn chế khiến người trồng nếp chật vật. Một sản phẩm truyền thống có nguy cơ lụi tàn nếu không có cách làm mới.
Từ trăn trở giữ nghề và mong muốn nâng giá trị hạt nếp, năm 2019, Hợp tác xã sản xuất kinh doanh dịch vụ nông nghiệp Nghĩa Bình được thành lập. Ông Phạm Văn Chiến, Chủ tịch HĐQT kiêm Giám đốc HTX Nghĩa Bình, chia sẻ: “Nếp Bắc là giống lúa truyền thống. Hiện toàn xã có khoảng 100ha trồng nếp Bắc trong vụ mùa muộn ở vùng đồng trũng ven đê. Hạt gạo có màu trắng đục, mùi thơm đặc trưng, thời gian sinh trưởng từ 155-160 ngày”.
Sự ra đời của HTX mở ra lối đi mới: toàn bộ quy trình từ làm đất, gieo cấy, chăm sóc, thu hoạch đến bảo quản được cơ giới hóa và chuẩn hóa. Sản lượng tăng, chất lượng ổn định, hạt nếp không còn phụ thuộc hoàn toàn vào may rủi thời tiết và thị trường.
HTX nhanh chóng xây dựng vùng liên kết sản xuất 15ha đạt chuẩn VietGAP với gần 60 hộ tham gia. Người dân được tập huấn kỹ thuật, áp dụng mô hình “3 cùng” (cùng giống, cùng trà, cùng phương thức), “3 giảm - 3 tăng” và quản lý dịch hại tổng hợp. Từ ruộng đồng nhỏ lẻ, sản xuất manh mún, Nghĩa Bình bắt đầu bước vào chuỗi giá trị nông sản hàng hóa.
Nhưng để hạt nếp vươn xa, chỉ làm ra gạo ngon là chưa đủ. HTX quyết định đưa “Gạo nếp Bắc Nghĩa Bình” tham gia chương trình OCOP, một bước ngoặt để nâng tầm sản phẩm.
HTX đầu tư nhà xưởng, hệ thống sấy, máy hút chân không, thiết kế bao bì, tem nhãn. Sản phẩm gạo nếp được đóng túi 1kg, 2kg, hút chân không để giữ hương vị lâu dài. Bao bì được thiết kế vừa hiện đại vừa giữ nét truyền thống, tạo sự khác biệt trên thị trường.
Câu chuyện về hạt gạo gắn với ký ức làng quê trở thành lợi thế khi thẩm định sản phẩm OCOP. Năm 2023, “Gạo nếp Bắc Nghĩa Bình” được công nhận OCOP 4 sao cấp tỉnh. Danh hiệu ấy không chỉ là tấm bằng khen vinh dự mà là cánh cửa để sản phẩm đi xa hơn: từ chợ quê ra siêu thị, từ căn bếp gia đình thành món quà văn hóa của quê hương.
Nhằm tạo thương hiệu cho sản phẩm gạo nếp Bắc Nghĩa Bình, HTX sản xuất kinh doanh dịch vụ nông nghiệp Nghĩa Bình đã đầu tư làm nhà xưởng, máy hút chân không, máy đóng gói, thiết kế bao bì, tem nhãn để đóng túi, ép hút chân không sản phẩm theo nhiều quy cách đóng gói (túi 1kg, 2kg) đáp ứng đa dạng nhu cầu khách hàng.
Bên cạnh đó, HTX đã đăng ký bảo hộ nhãn hiệu “Gạo nếp Bắc Nghĩa Bình” với Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ). Hiện nay, sản phẩm “gạo nếp Bắc Nghĩa Bình” được bán trực tiếp tại địa phương, qua các hệ thống đại lý trên toàn quốc và bán online (trực tuyến) trên website http://htxnghiabinh.vn (được Tổ chức Hỗ trợ Phát triển Hà Lan hỗ trợ xây dựng) và trên các nền tảng mạng xã hội zalo, facebook của HTX. Bình quân mỗi năm, HTX cung ứng 15-20 tấn gạo nếp Bắc ra thị trường, giá bán 35 nghìn đồng/kg, cao hơn 10-15% so với lúa thường.
Các sản phẩm của HTX và Thành viên được tiêu thụ trải đều tại các tỉnh từ thành phố Hà Nội, TP Hồ Chí Minh… Ngoài ra HTX đã mở rộng thị trường tiêu thụ gạo cho các bếp ăn tập thể, các trường Mầm non với sản phẩm “Gạo Bắc thơm Nghĩa Bình” và “Gạo Đài thơm”, với sản lượng bình quân 9 -10 tấn...”.
Không dừng lại ở thành công OCOP, HTX đang triển khai Dự án tạo lập, quản lý và phát triển nhãn hiệu chứng nhận “Nếp Bắc Nghĩa Bình”, hướng tới truy xuất nguồn gốc và thương mại hóa theo chuỗi giá trị. Mục tiêu là không chỉ giữ hạt gạo quê trong nước mà còn đưa ra thị trường quốc tế, phấn đấu mỗi năm cung ứng 50 tấn gạo nếp xuất khẩu.
Để thực hiện mục tiêu này, thời gian tới, HTX tập trung xây dựng hồ sơ đăng ký nhãn hiệu chứng nhận, nhãn hiệu tập thể “Nếp Bắc Nghĩa Bình” cho sản phẩm nếp Bắc; xây dựng hệ thống và mô hình quản lý và sử dụng nhãn hiệu chứng nhận, nhãn hiệu tập thể; xây dựng các phương tiện quảng bá, phát triển thương mại cho sản phẩm nếp Bắc mang nhãn hiệu chứng nhận, nhãn hiệu tập thể “Nếp Bắc Nghĩa Bình” theo chuỗi giá trị…
Song hành với gạo nếp, HTX còn phát triển sản phẩm rượu nếp, cốm nếp để đa dạng hóa, nâng cao giá trị hạt gạo. Mỗi sản phẩm là một cách kể câu chuyện về mảnh đất chiêm trũng, về những người nông dân một nắng hai sương đang làm ra “hạt ngọc” quê hương.
Ông Phạm Văn Chiến khẳng định: “OCOP đã giúp chúng tôi nhìn lại cách làm nông sản, từ khâu sản xuất đến xây dựng thương hiệu. Hạt gạo giờ không chỉ để ăn, mà còn là sản phẩm văn hóa, là niềm tự hào của cả một vùng quê”.
Với quyết tâm trồng lúa sạch, làm gạo sạch, sản xuất bền vững, thân thiện với môi trường, cung ứng sản phẩm chất lượng. HTX đã xây dựng thành công vùng lúa theo tiêu chuẩn VietGap, vùng chuyên canh sản phẩm đặc trưng đồng thời hướng tới phát triển thêm vùng nguyên liệu theo tiêu chuẩn hữu cơ, chuyên nghiệp và nâng tầm các sản phẩm đang là thế mạnh để hướng tới xuất khẩu.
Sản phẩm Gạo nếp thơm Bắc Nghĩa Bình đã trở thành sợi chỉ xuyên suốt kết nối các thế hệ được lưu giữ trên vùng đất giàu truyền thống. Hình ảnh cả nhà quây quần cùng gói bánh chưng những ngày cận tết hay đơm những đĩa xôi từ trong chõ còn nghi ngút hơi nước được chế biến từ gạo nếp thơm Bắc Nghĩa Bình, thành tâm đặt lên bàn thờ để tưởng nhớ đến ông bà tổ tiên trong mỗi dịp tết đến xuân về, hay trong những ngày kị húy, góp phần duy trì nét đẹp văn hóa truyền thống.
Hành trình của gạo nếp Bắc Nghĩa Bình là minh chứng cho sức mạnh của liên kết và tư duy mới trong nông nghiệp. Từ một sản phẩm truyền thống tưởng chỉ tồn tại trong bữa cơm ngày Tết, nay hạt nếp đã trở thành thương hiệu, góp phần nâng thu nhập cho hàng chục hộ nông dân, thúc đẩy kinh tế xã hội địa phương.
Từ câu chuyện thành công của hạt gạo Nghĩa Bình, địa phương đang tiếp tục nhân rộng mô hình OCOP, gắn nông nghiệp với chế biến, tiêu thụ theo chuỗi giá trị, xây dựng nông thôn mới nâng cao. Thành công của hạt gạo Nghĩa Bình cũng chứng minh Chương trình OCOP đã đóng vai trò then chốt trong việc nâng tầm giá trị nông sản Việt Nam. Không chỉ tạo thương hiệu cho sản phẩm địa phương, OCOP còn chuẩn hóa quy trình sản xuất, giúp nông dân tiếp cận thị trường chuyên nghiệp hơn. Thông qua xếp hạng sao và tiêu chuẩn chất lượng, chương trình mở ra cơ hội đưa sản phẩm làng quê vươn từ chợ truyền thống ra siêu thị, sàn thương mại điện tử và xuất khẩu. OCOP không chỉ thúc đẩy kinh tế nông thôn mà còn gìn giữ văn hóa bản địa, biến câu chuyện của mỗi sản phẩm thành niềm tự hào quốc gia.
Ngày chúng tôi rời Nghĩa Bình, gió đồng từ ven đê Thanh Hương thổi mát rượi, mang theo mùi đất ẩm và hương lúa mới. Hạt gạo nếp Bắc Nghĩa Bình vẫn âm thầm chín dưới nắng, như chính sự bền bỉ của người nông dân nơi đây - những người đã biến giọt mồ hôi trên đồng trũng thành thương hiệu OCOP vươn xa.