Longform | Hạt cà phê Việt và hành trình thoát nghèo của bà con vùng cao

Giữa đại ngàn gió rừng Tây Nguyên, giữa sương sớm mờ ảo vùng cao Tây Bắc, có những nương cà phê vẫn ngày ngày thức giấc, không chỉ để tạo ra những hạt cà phê chất lượng làm nên những ly cà phê thơm nồng, mà để viết tiếp câu chuyện đổi đời cho rất nhiều gia đình của bà con vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Những hạt cà phê nhỏ bé mà kiêu hãnh đang âm thầm góp phần giúp bà con thoát nghèo, vươn lên làm chủ trên chính mảnh đất của mình.

Những năm gần đây, cà phê đặc sản Việt Nam ngày càng được ưa chuộng và có chỗ đứng trên bản đồ thế giới. Nhưng ít ai biết, đằng sau từng hạt cà phê đạt chuẩn xuất khẩu, là mồ hôi, là nghị lực, là niềm tin của những người nông dân đồng bào dân tộc thiểu số.

Đắk Lắk hiện là thủ phủ cà phê của Việt Nam, không chỉ nổi tiếng với những đồi cà phê bạt ngàn, mà còn là nơi hội tụ điều kiện sinh thái lý tưởng để sản sinh ra những hạt cà phê Robusta đậm đà, hậu vị ngọt và độ caffeine cao vượt trội.

Nằm trên độ cao trung bình 500 - 600 mét, với đất bazan màu mỡ và khí hậu phân mùa rõ rệt, cà phê Đắk Lắk mang trong mình bản sắc rất riêng: mạnh mẽ, hào sảng, đậm chất đại ngàn. Nhiều mẫu cà phê nơi đây đạt tiêu chuẩn cà phê đặc sản (Specialty Coffee), được quốc tế đánh giá cao nhờ quy trình chăm sóc, thu hái và chế biến ngày càng chuyên nghiệp.

Từ những buôn làng xa xôi như Cư M’gar, Krông Ana, Buôn Ma Thuột… cà phê Đắk Lắk nay đã hiện diện tại thị trường châu Âu, Mỹ, Nhật Bản không chỉ dưới dạng nguyên liệu thô mà cả sản phẩm chế biến sâu, mang thương hiệu Việt như MISS EDE - đại diện tiêu biểu của cà phê bản địa có câu chuyện văn hóa và giá trị bền vững. Hạt cà phê chín lên từ đôi bàn tay của bà con đồng bào dân tộc Ba Na và Ê Đê, qua công nghệ chế biến hiện đại của doanh nghiệp đã trở thành những gói cà phê MISS EDE với bao bì hấp dẫn, sử dụng hình ảnh người phụ nữ Ê Đê dịu dàng, chân chất.

Chắt chiu tinh hoa từ đất trời, sản phẩm cà phê của MISS EDE không chỉ thơm nồng, đậm vị mà còn kiên định sản xuất xanh, cho ra đời sản phẩm sạch, đảm bảo đạt các tiêu chuẩn rất cao của thị trường nhập khẩu. Đây là lý do cuối năm 2024, lô cà phê thành phẩm đầu tiên mang nhãn hiệu MISS EDE đã xuất khẩu thành công đến Hoa Kỳ. Tháng 3/2025, MISS EDE tiếp tục xuất khẩu 2 container cà phê thành phẩm sang thị trường khó tính này. Bằng mồ hôi của bà con và nỗ lực của doanh nghiệp, hạt cà phê không bán thô mà bán bằng thành phẩm, có thương hiệu rõ ràng đã thành công ra thị trường nước ngoài, tự tin có mặt tại các hệ thống phân phối hiện đại và trên bàn ăn của người tiêu dùng nước sở tại.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Hoàng Danh Hữu - Giám đốc điều hành Công ty TNHH Thương mại dịch vụ nông trại EDE (sở hữu thương hiệu Miss Ede) chia sẻ, cà phê MISS EDE được sơ chế theo quy trình lên men chất lượng cao, với dây chuyền sản xuất đạt chứng nhận FDA Hoa Kỳ, xuất phát từ vùng canh tác bền vững không xâm lấn rừng tự nhiên, đạt chứng nhận EUDR được quản lý bởi Simexco Đắk Lắk, đối tác chiến lược và đơn vị ủy thác xuất khẩu của Miss Ede. Với 5 năm hợp tác, hai bên đã xây dựng một chuỗi giá trị bền vững, công bằng với nông dân và hợp tác xã như hợp tác xã Ea Tân.

“Ngay từ khi mới thành lập, Công ty TNHH Thương mại dịch vụ nông trại EDE đã xác định chỉ đưa ra thị trường các sản phẩm cà phê đạt chuẩn. Đến nay, sản phẩm của công ty đều được tạo nên từ 100% cà phê tại các khu vực canh tác cảnh quan đạt tiêu chuẩn canh tác bền vững của quốc tế ngay chính tại Tây Nguyên” - ông Hoàng Danh Hữu nhấn mạnh.

Ông Hữu cho biết, thay vì lựa chọn cách thức tự mình làm từ A đến Z chỉ phù hợp với các nước có nền nông nghiệp tập trung với diện tích canh tác siêu lớn trên một hộ nông dân, EDE lựa chọn phương thức liên kết hợp tác với nông dân thông qua hợp tác xã nông nghiệp. Đây là cách thức phù hợp nhất ở giai đoạn hiện tại, nhằm giúp cùng lúc nhiều nông dân thực hiện chung một quy trình canh tác, thời điểm thu hoạch, công nghệ sơ chế.

Từ đó, chất lượng cà phê, ca cao sẽ được đồng bộ như những vùng tác tác nông nghiệp rộng lớn có chung một ông chủ ở các nước nông nghiệp phát triển.

“Chúng tôi ký hợp đồng liên kết thu mua sản phẩm đầu ra cho Hợp tác xã Ea Tân đang có 156 thành viên với 240 ha canh tác, hơn 10 năm tuân thủ quy trình canh tác bền vững, đạt các chứng nhận canh tác bền vững hàng đầu của thế giới như UTZ, 4C”, ông Hữu nói. Đây chính là bí quyết quan trọng nhất giúp sản phẩm cà phê MISS EDE được xuất khẩu đến các thị trường khó tính như Hoa Kỳ.

Nếu như Robusta là cà phê nổi tiếng ở Tây Nguyên thì tại vùng cao Sơn La, nơi khí hậu mát mẻ quanh năm, độ cao lý tưởng trên 1.000 mét, cây cà phê Arabica theo chân người Pháp đến Việt Nam đã bén rễ và lớn lên trên những sườn núi dốc. Từ chính vùng đất này, thương hiệu cà phê Bích Thao đã ra đời, như một minh chứng cho hành trình nâng tầm giá trị nông sản bản địa từ đôi tay của đồng bào.

Không phải sản phẩm từ một doanh nghiệp lớn, khác với những loại cà phê thương mại đại trà, cà phê Bích Thao của HTX cà phê Bích Thao kết hợp với bà con đồng bào Mường, Thái… nơi đây chú trọng vào chất lượng hạt, canh tác theo quy trình bền vững, thu hái chọn lọc, chế biến ướt chuẩn mực. Mỗi mẻ cà phê đều mang theo hương vị thanh sạch, vị chua nhẹ đặc trưng của Arabica vùng cao, được giới yêu cà phê đặc biệt ưa thích.

Cà phê Bích Thao hiện là sản phẩm hiếm hoi của Sơn La đạt OCOP 5 sao, không chỉ tiêu thụ mạnh ở những thành phố lớn tại thị trường nội địa mà còn xuất khẩu thành công ra nước ngoài, trong đó có những thị trường khó tính như Nhật Bản, EU…

Không chỉ làm cà phê, Bích Thao còn là cầu nối giữa nông dân dân tộc thiểu số và thị trường hiện đại khi hỗ trợ kỹ thuật, bao tiêu đầu ra, truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Chính điều này đã giúp hàng trăm hộ đồng bào Mông, Dao, Thái có thêm thu nhập ổn định, yên tâm bám đất, giữ rừng và sống tốt với cây cà phê.

Trong cuộc trò chuyện với phóng viên Báo Công Thương, ông Nguyễn Xuân Thao – Giám đốc HTX cà phê Bích Thao chia sẻ, năm 2017, tôi đã liên kết 11 hộ nông dân trồng cà phê của bản Hoàng Văn Thụ để thành lập HTX Cà phê Bích Thao, quy mô 50ha cà phê.

“Trước đây khi chưa thành lập HTX và chưa định hướng được việc phải sản xuất cà phê chất lượng cao, chúng tôi cũng dễ rơi vào tình trạng được mùa mất giá hoặc được giá mất mùa vì không kiểm soát được sản xuất và tiêu chuẩn, chất lượng sản phẩm của người dân. Khi HTX được thành lập, chúng tôi đã định hướng liên kết chặt chẽ với người dân để đảm bảo có được những hạt cà phê thực sự chất lượng”, ông Nguyễn Xuân Thao bộc bạch.

Đầu năm 2021, HTX tiếp tục nâng cao giá trị cho cà phê bằng cách khởi công xây dựng Nhà máy chế biến cà phê quy mô gần 1.120 m², công suất 20 tấn cà phê nhân/ngày, với tổng vốn đầu tư 16 tỷ đồng. Dây chuyền chế biến theo quy trình khép kín, gồm: Máy sát, sàng kích thước, sàng trọng lượng, máy bắn màu công nghệ của Đức và Mỹ, máy rang, xay cà phê, có kho bảo quản, khu trưng bày, giới thiệu sản phẩm. Ngoài ra, HTX cũng đầu tư xây dựng 3 nhà kính trong đó, 2 nhà kính ngay sau Nhà máy với diện tích 700 m²/nhà và 1 nhà kính ở xã Mường Do (Phù Yên) rộng 1.500 m². Đặc biệt, HTX sử dụng phương pháp chế biến ướt, phơi trong nhà kính, thân thiện môi trường. 

Bên cạnh cà phê thành phẩm, trà siro vỏ cà phê là sản phẩm của HTX được nghiên cứu và sản xuất thử nghiệm thành công phục vụ xuất khẩu. Ở nước ngoài, trà siro vỏ cà phê được người tiêu dùng biết đến và yêu thích bởi giàu vitamin, vị ngọt tự nhiên, chứa rất ít chất kích thích, có tác dụng làm mát gan, giảm mỡ máu... Đặc biệt, việc sản xuất trà siro vỏ cà phê còn khai thác triệt để sản phẩm quả; trong quá trình sản xuất, chế biến cà phê không hề sử dụng nước nên vừa tiết kiệm lại vừa không gây ô nhiễm môi trường.

Từ những hạt cà phê nhỏ bé chín đỏ rực khắp các sườn đồi của Tây Nguyên và Tây Bắc, cà phê đã trở thành một trong những sản phẩm xuất khẩu chủ lực của nước ta. Theo thống kê của Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), 4 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu cà phê đạt 666.000 tấn, trị giá 3,80 tỷ USD, giảm 9,4% về lượng, nhưng tăng 51,8% về trị giá so với cùng kỳ năm 2024. Mặc dù lượng xuất khẩu giảm nhưng nhờ giá tăng cao nên kim ngạch xuất khẩu cà phê vẫn đạt kết quả ấn tượng, mức cao nhất từ trước tới nay. Cụ thể, giá bình quân xuất khẩu cà phê 4 tháng đầu năm 2025 đạt 5.700 USD/tấn, tăng 67,6% so với cùng kỳ năm 2024.

Theo Bộ Công Thương, trong bối cảnh diện tích có hạn, năng suất, sản lượng đã đạt tới mức kế hạn, để gia tăng được giá trị của cà phê xuất khẩu đòi hỏi phải tập trung vào việc chế biến sâu và đặc biệt là định hình thương hiệu cho ngành cà phê. Để làm được điều đó, trong thời gian tới, Bộ Công Thương xác định sẽ cùng với Hiệp hội Cà phê - Ca cao Việt Nam cũng như các đơn vị liên quan hỗ trợ các doanh nghiệp xây dựng một chiến lược toàn diện về nâng cao giá trị thương hiệu cũng như quảng bá hình ảnh cà phê của Việt Nam ra thế giới.

Ông Vũ Bá Phú – Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại – Bộ Công Thương chia sẻ, để cà phê tạo được dấu ấn trong lòng người tiêu dùng và ngày càng khẳng định được thương hiệu, sự đặc sắc, dấu ấn địa phương là yếu tố vô cùng quan trọng.

"Không chỉ Đắk Lắk mà các địa phương có cà phê khác của Việt Nam như Quảng Trị, Sơn La, Điện Biên,... mỗi địa phương phải tìm ra điểm khác biệt của mình trong sản phẩm cà phê để tạo ra những hương vị đặc sắc riêng cũng như chất liệu riêng. Phải có được sự riêng biệt mới tạo được dấu ấn trong lòng người tiêu dùng, từ đó phát huy điểm mạnh để quảng bá hình ảnh cà phê của mình ra thế giới" - ông Vũ Bá Phú nhấn mạnh.

Thành công từ những doanh nghiệp, hợp tác xã cà phê vùng đồng bào dân tộc thiểu số kiên định với sản xuất xanh, nông nghiệp sạch, đầu tư mạnh vào chế biến và chỉ xuất khẩu thành phẩm hoàn chỉnh ra nước ngoài cho thấy, mỗi mùa thu hoạch, những bao cà phê nặng trĩu không chỉ mang về thu nhập, mà còn gieo thêm hy vọng. Hy vọng về một thế hệ mới biết yêu nông nghiệp sạch, biết vươn mình ra thị trường quốc tế.

Việt Nam là quốc gia xuất khẩu cà phê lớn hàng đầu thế giới, nhưng hạt cà phê chất lượng cao mang tên vùng miền, mang tinh thần dân tộc vẫn cần được nâng tầm. Chính từ bản làng xa xôi, nơi tiếng cồng chiêng vang lên giữa sương chiều, những hạt cà phê ấy đang mở ra cánh cửa đến với thế giới, mở thêm cả giấc mơ thoát nghèo, vươn lên làm giàu của đồng bào vùng cao.

Bảo Ngọc

Đồ họa: Ngọc Lan