Giữa những ngày nắng, gió đặc quánh của Khánh Hòa, làng gốm Bàu Trúc vẫn rộn lên nhịp đời quen thuộc: tiếng bước chân vòng quanh bàn xoay, tiếng đất va vào bàn tay, tiếng củi cháy lách tách trong những đợt nung lộ thiên. Ở đó, nghệ nhân Đàng Thị Hoa, người phụ nữ đã có hơn ba thập kỷ gắn đời mình vào những mảng đất thô mộc vẫn lặng lẽ tạo nên những dáng gốm mang hồn Chăm cổ.
Cuộc trò chuyện với phóng viên Báo Công Thương được thực hiện ngay bên bãi nung, nơi những chiếc bình vừa đổi màu sau lửa, còn bàn tay bà Hoa vẫn phảng phất mùi đất và khói rơm.
Nghệ nhân Đàng Thị Hoa bên các sản phẩm gốm.
- Được biết, bà đến với nghề gốm từ rất sớm. Điều gì khiến bà gắn bó với nghề suốt hơn 30 năm?
Nghệ nhân Đàng Thị Hoa: Ở Bàu Trúc, phụ nữ lớn lên cùng đất. Từ nhỏ, tôi đã nhìn mẹ, nhìn các bà xoay gốm mỗi ngày, nên đến năm 13 tuổi tôi cũng tập nặn theo. Lúc mới làm, tay còn non nên sản phẩm méo mó, nhưng tôi lại thích cảm giác đất mềm dần dưới tay. Làm lâu thì hiểu đất, hiểu lửa, rồi quen nhịp nghề lúc nào không biết.
Cái nghề này không ồn ào, nhưng càng làm càng thấy mình gắn với nó. Mỗi sản phẩm là một phần đời sống của người Chăm, từ chiếc chum đựng nước đến cái nồi nấu cơm. Tôi nghĩ, chính sự gần gũi đó giữ chân tôi lại với nghề đến hôm nay.
- Kỹ thuật làm gốm Chăm có nhiều nét đặc trưng riêng. Với bà, đâu là điểm khó nhất và cũng là điều quý nhất của nghề?
Nghệ nhân Đàng Thị Hoa: Cái quý nhất là mọi thứ đều làm bằng tay. Đất lấy từ sông Quao, cát, phải chọn loại mịn, không lẫn tạp. Phối trộn sao cho đất không quá khô, không quá ướt…, phải cảm nhận bằng tay, nhìn bằng mắt, chứ không có công thức cố định.
Khi tạo dáng, người thợ không xoay bàn xoay như nhiều nơi mà đi vòng quanh sản phẩm. Chỉ cần bước chân lệch nhịp, chiếc bình sẽ xiêu ngay. Nung thì nung lộ thiên, lửa ăn đến đâu mình theo dõi đến đó. Lửa mạnh quá là nổ, nhẹ quá là sống gốm.
Khó nhưng cũng nhờ vậy mà gốm Chăm vẫn giữ được vẻ mộc, hơi thở cổ truyền. Tôi luôn nghĩ, nếu bỏ đi những bước ấy thì đã không còn là gốm Bàu Trúc nữa.
- Thưa bà, đà từng được trao danh hiệu “Bàn tay vàng” cùng nhiều giải thưởng khác. Những ghi nhận ấy có ý nghĩa như thế nào với hành trình nghề của bà?
Nghệ nhân Đàng Thị Hoa: Tôi làm nghề không nghĩ đến giải thưởng, nhưng khi được công nhận thì thấy vui vì gốm Chăm được để ý nhiều hơn. Các tác phẩm được chọn đi thi hay trưng bày đều là những mẫu tôi cố giữ đúng tinh thần truyền thống, từ tạo dáng đến hoa văn.
Giải thưởng giúp mình có thêm động lực để tiếp tục làm tốt, nhưng điều làm tôi thấy quý nhất là khi khách đến xem rồi nói rằng họ cảm được sự mộc mạc của sản phẩm làm hoàn toàn bằng tay. Câu nói đó đem lại cho tôi cảm giác được chia sẻ nghề, còn giấy chứng nhận trưng bày trong tủ và để lại cho con cháu sau này.
- Sau hơn ba thập kỷ gắn bó với bàn đất, điều bà muốn truyền lại cho thế hệ trẻ ở Bàu Trức là gì, thưa bà?
Nghệ nhân Đàng Thị Hoa: Điều đầu tiên tôi dặn các cháu là phải tôn trọng nghề. Làm gốm không khó, nhưng để làm thành phẩm có hồn thì phải kiên trì. Tay không quen thì nứt, lửa không đều là hỏng. Nhưng hỏng rồi làm lại, làm đến khi nào cảm được đất thì nghề sẽ giữ mình.
Tôi mong lớp trẻ hiểu rằng nghề gốm không chỉ làm ra sản phẩm, mà là gìn giữ văn hóa của người Chăm. Giờ du lịch về làng nhiều hơn, cơ hội cũng rộng hơn, nhưng dù làm mới hay sáng tạo thế nào, các cháu cũng phải giữ gốc: đất pha đúng, kỹ thuật xoay vòng đúng, nung bằng lửa thật.
Nếu những điều căn bản còn được giữ, thì dù thời gian đổi thay, Bàu Trúc vẫn còn hồn nghề. Tôi chỉ mong mai này đi dọc làng vẫn thấy phụ nữ Chăm xoay gốm, vẫn nghe tiếng lửa nung trong những buổi chiều gió.
- Xin trân trọng cảm ơn bà!
Cuộc trò chuyện khép lại khi mẻ gốm trước mặt vừa nguội. Hình ảnh nghệ nhân Đàng Thị Hoa nâng chiếc bình mới ra lò bằng hai tay, nét mặt đầy tự hào. Ở người phụ nữ ấy, gốm không chỉ là nghề mưu sinh mà là mạch nối vô hình giữa đất, lửa, con người; giữa ngày hôm nay và bao thế hệ Chăm trong quá khứ. Giữa những biến động của đời sống hiện đại, vẻ bền bỉ của một nghệ nhân sống trọn với nghề nhắc chúng ta rằng, có những giá trị chỉ tồn tại khi con người đủ kiên nhẫn giữ gìn từng ngày. Ở Bàu Trúc, người phụ nữ tên Đàng Thị Hoa đang làm điều đó bằng chính đôi tay mộc mạc nhưng bền bỉ của mình.