Sâm Lai Châu, dược liệu quý, nâng tầm giá trị kinh tế vùng cao
Lai Châu là vùng đất có 20 dân tộc anh em gồm: Thái, Tày, Nùng, Giáy, Lào, Lự, Việt (Kinh), Mường, Khơ Mú, Mảng, Kháng, Hà Nhì, Cống, La Hủ, Si La, Phù Lá, Lô Lô, H’Mông, Dao và Hoa.
Vườn sâm Lai Châu đang được chăm sóc khoa học và phát triển tốt dưới tán rừng già tự nhiên. Ảnh: N.H
Với địa hình hiểm trở, khí hậu mát mẻ quanh năm và hệ sinh thái rừng nguyên sinh đa dạng, là vùng đất lý tưởng cho sự sinh trưởng và phát triển của các loài dược liệu đặc hữu. Toàn tỉnh hiện có hơn 23.000 ha trồng dược liệu, trong đó quế, thảo quả, sa nhân, sơn tra, sâm Lai Châu và thất diệp nhất chi hoa là những loài chủ lực, với sản lượng khai thác hàng năm ước đạt 3.000 tấn, phản ánh tiềm năng phát triển mạnh mẽ của ngành dược liệu địa phương.
Trong các loài dược liệu được phát triển tại Lai Châu, nổi bật nhất là sâm Lai Châu. Đây là loài cây bản địa, đặc hữu, phân bố hẹp, đã được người dân địa phương sử dụng làm thuốc từ lâu với các tên gọi tam thất đen hoặc tam thất đỏ. Sâm Lai Châu được đánh giá là quý hiếm, có hàm lượng saponin cao cùng nhiều axit amin và khoáng chất thiết yếu, mang lại tác dụng tăng cường sức khỏe, chống oxy hóa, kháng viêm, bảo vệ thần kinh và hỗ trợ phòng chống ung thư.
Nhận thức được tiềm năng quý giá này, Lai Châu đã triển khai nhiều chương trình bảo tồn và phát triển, hiện nay, tỉnh Lai Châu đang đẩy mạnh phát triển loài cây dược liệu này nhằm khai thác có hiệu quả tiềm năng, góp phần ổn định và phát triển kinh tế - xã hội, xóa đói giảm nghèo trên địa bàn.
Theo đó, giai đoạn 2013-2020 tập trung vào bảo tồn và nghiên cứu cơ bản, ngăn chặn khai thác tự phát, đồng thời khuyến khích phát triển có kiểm soát để bảo vệ nguồn gen quý hiếm. Giai đoạn 2020-2025 chuyển dịch sang sản xuất hàng hóa, thu hút doanh nghiệp và hỗ trợ người dân chuyển đổi sinh kế, đồng thời thành lập Hiệp hội sâm Lai Châu nhằm kết nối nhà sản xuất, nhà khoa học và thị trường.
Các năm 2023-2024 đánh dấu bước ngoặt với Chương trình phát triển sâm Việt Nam đến năm 2030, định hướng 2045 (Quyết định số 611/QĐ-TTg) và Nghị quyết số 17-NQ/TU của Tỉnh ủy Lai Châu về phát triển sâm Lai Châu giai đoạn 2024-2030, định hướng 2035. Những chủ trương này nhằm xây dựng sâm Lai Châu trở thành sản phẩm chủ lực, có thương hiệu quốc gia.
Song song với chính sách, Lai Châu tập trung nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ, bảo tồn và nhân giống, xây dựng quy trình trồng, bảo hộ sở hữu trí tuệ, nghiên cứu thành phần hóa học và quản lý dịch hại. Các dự án và đề tài nghiên cứu từ 2014 đến 2023 đã đặt nền tảng vững chắc cho việc bảo tồn, phát triển và thương mại hóa Sâm Lai Châu một cách bền vững.
Các nghiên cứu xác định toàn tỉnh có khoảng 30.000 ha phù hợp cho phát triển Sâm Lai Châu, trong đó 17.000 ha rất thích hợp. Tỉnh đã triển khai mô hình nhân giống và trồng thử nghiệm, xây dựng Tiêu chuẩn cây giống, cấp bằng bảo hộ Giống cây trồng và nhãn hiệu chứng nhận “sâm Lai Châu”.
Về hạ tầng và phát triển vùng trồng, Lai Châu đã phê duyệt phương án quản lý rừng bền vững cho 7 Ban quản lý rừng phòng hộ, trong đó có nội dung trồng Sâm Lai Châu dưới tán rừng. 23 tổ chức cùng 217 hộ gia đình, cá nhân đã tham gia trồng Sâm Lai Châu với tổng diện tích khoảng 130 ha tập trung, cùng nhiều diện tích nhỏ lẻ phân tán. Hiện có 8 cơ sở trồng Sâm được cấp mã số cơ sở trồng với trên 400.000 cây, trong đó 1 tổ chức được Bộ Y tế cấp Giấy chứng nhận GACP.
Hoạt động chế biến và tiêu thụ sản phẩm đang dần phát triển với hai tổ chức đã đưa sản phẩm ra thị trường, gồm củ sâm tươi, trà lá sâm Lai Châu (OCOP 3 sao), sâm ngâm mật ong, yến chưng sâm Lai Châu, rượu lá sâm… Công tác quảng bá và xúc tiến thương mại được chú trọng qua hội chợ, triển lãm, diễn đàn, website, mạng xã hội và sàn thương mại điện tử. Tỉnh cũng đã ban hành quy chế sử dụng nhãn hiệu “sâm Lai Châu” và hỗ trợ các doanh nghiệp, hợp tác xã đưa sản phẩm lên hệ thống quản lý truy xuất nguồn gốc.
Tuy nhiên, sâm Lai Châu vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Thị trường còn hẹp, sản phẩm chưa đa dạng và chế biến chưa sâu. Tình trạng hàng nhập khẩu đội lốt Sâm Lai Châu gây ảnh hưởng đến thương hiệu. Hạ tầng kỹ thuật tại vùng trồng còn hạn chế; chính sách hỗ trợ và tiếp cận nguồn vốn ưu đãi chưa phù hợp với đặc thù đầu tư cao của loài cây này.
Hướng đi mới từ sâm Lai Châu, giảm nghèo bền vững cho cộng đồng
Để sâm Lai Châu trở thành sản phẩm chủ lực quốc gia và vươn tầm quốc tế, trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Bùi Huy Phương, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Lai Châu cho hay, Lai Châu đề ra các mục tiêu cụ thể: xây dựng vườn sưu tập và vườn giống gốc, tiếp tục nghiên cứu dược tính, áp dụng kỹ thuật trồng công nghiệp, công nghệ cao và biện pháp phòng trừ dịch hại, phát triển 3.000 ha Sâm vào năm 2030 với 100% diện tích có mã số vùng trồng và chỉ dẫn địa lý, đạt chuẩn GACP-WHO.
Lai Châu mong muốn đưa hình ảnh sâm Lai Châu vươn ra Việt Nam và quốc tế. Ảnh: N.H
Tỉnh sẽ thu hút 1-2 cơ sở chế biến quy mô công nghiệp, phấn đấu 50% đạt GMP-WHO, nghiên cứu và phát triển sản phẩm mới trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng, với mục tiêu sản lượng khai thác 30 tấn/năm vào năm 2030.
Song song với phát triển sản xuất, Lai Châu sẽ đẩy mạnh quảng bá, xúc tiến thương mại trong và ngoài nước, hoàn thiện quản lý nhãn hiệu chứng nhận, thiết lập kênh phân phối chuyên nghiệp, đồng thời đầu tư hạ tầng giao thông, điện, viễn thông tại vùng trồng, rà soát và sửa đổi chính sách hỗ trợ phù hợp, tháo gỡ vướng mắc pháp lý về thuê rừng và canh tác dưới tán rừng.
Lai Châu cũng hướng tới phát triển sâm Lai Châu gắn với du lịch sinh thái và cộng đồng, khai thác tiềm năng du lịch tại vùng trồng, xây dựng các mô hình du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng kết hợp tham quan vùng trồng, trải nghiệm quy trình sản xuất và thưởng thức sản phẩm, nhằm đa dạng hóa nguồn thu nhập cho người dân và quảng bá thương hiệu sâm Lai Châu.
Để thực hiện các định hướng đầy tham vọng này, ngoài việc phát huy tối đa nội lực và tiềm năng của tỉnh, ông Bùi Huy Phương cũng kêu gọi sự hỗ trợ từ các nhà đầu tư, nhà khoa học và cơ quan quản lý trung ương. Các nhiệm vụ ưu tiên gồm: tháo gỡ bất cập trong cấp mã số cơ sở trồng theo quy định hiện hành, xây dựng cơ chế, chính sách đặc thù cho Sâm Việt Nam, thúc đẩy nghiên cứu khoa học chuyên sâu trong nuôi cấy mô, phòng trừ sâu bệnh, hoàn thiện quy trình kỹ thuật và đa dạng hóa sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế.
“Sâm Lai Châu không chỉ là dược liệu quý mà còn là biểu tượng khát vọng phát triển bền vững, nâng cao đời sống người dân Lai Châu. Tỉnh mong muốn nhận được sự quan tâm, hợp tác từ các nhà khoa học, doanh nghiệp, tổ chức trong và ngoài nước để cùng phát triển sâm Lai Châu đúng tiềm năng vốn có, mang lại lợi ích chung và góp phần vào sự phát triển bền vững của ngành dược liệu Việt Nam trên thị trường quốc tế”, ông Bùi Huy Phương nói.
Việc phát triển sâm Lai Châu không chỉ nâng tầm giá trị kinh tế và thương hiệu dược liệu đặc hữu của Việt Nam mà còn mang ý nghĩa thiết thực trong xóa đói giảm nghèo tại các vùng cao Lai Châu. Khi người dân tham gia trồng, chăm sóc, thu hoạch và chế biến sâm theo hướng bền vững, họ không chỉ tăng thu nhập mà còn được tiếp cận khoa học kỹ thuật, mở rộng cơ hội kinh doanh, góp phần cải thiện đời sống và tạo dựng cộng đồng thịnh vượng. Sâm Lai Châu trở thành biểu tượng kết hợp giữa bảo tồn thiên nhiên, phát triển kinh tế và chiến lược giảm nghèo bền vững của tỉnh.
Toàn tỉnh Lai Châu có khoảng 30.000 ha phù hợp cho phát triển sâm Lai Châu, trong đó 17.000 ha được đánh giá là rất thích hợp.