Mùa hạt chín, nguồn sinh kế vùng cao
Sâm Ngọc Linh chỉ sinh trưởng ở độ cao trên 1.500m, nơi khí hậu mát mẻ, độ ẩm cao và đất mùn giàu hữu cơ. Sau giai đoạn “ngủ đông”, khoảng tháng 3–4 hàng năm, cây bắt đầu ra hoa, kết hạt. Vào thời điểm hạt chín đỏ, các vườn sâm ở các xã vùng cao như Măng Ri, Đăk Sao, Đăk Tờ Kan, Tu Mơ Rông, Ngọc Linh (tỉnh Quảng Ngãi) trở nên nhộn nhịp, người dân tất bật bước vào mùa thu hoạch.
Sâm Ngọc Linh được ví như Quốc bảo của Việt Nam
Sau khoảng bốn tháng từ khi ra hoa, quả sâm chín đỏ, mỗi chùm từ 20–100 hạt tùy theo tuổi và sức sinh trưởng của cây. Theo anh A Chung, người trồng sâm ở thôn Đăk Dơn, xã Măng Ri, gia đình anh hiện chăm sóc khoảng 10.000 cây sâm Ngọc Linh. Mỗi 5–7 ngày, anh thu hoạch một đợt, chọn những chùm hạt đỏ mộng, có đốm đen để đảm bảo chất lượng.
Hạt sau khi thu hoạch được phân loại, theo đó, hạt còn xanh được ủ để chín đều, hạt chín gieo ươm ngay. Quy trình ươm đặt hạt sâu 3–5cm trong khuôn đất mùn dưới tán rừng, phủ lớp lá hoặc cỏ tranh, bảo vệ bằng lưới tránh chuột và chim phá hoại. Khoảng bốn tháng sau, hạt nảy mầm. Khi cây đạt một năm tuổi, cây được chuyển sang khu vực trồng khác; đến năm thứ 3–4, cây bắt đầu cho hạt bói. Mỗi hạt sâm có giá 80.000–100.000 đồng, cây giống tùy độ tuổi từ 250.000 đến 2 triệu đồng.
Các xã phía tây tỉnh Quảng Ngãi chủ yếu có địa hình đồi núi, là nơi sinh sống của đông đảo đồng bào dân tộc thiểu số. Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Môi trường Quảng Ngãi, các xã như Măng Ri, Ngọc Linh, Đăk Plô… đã trồng khoảng 2.922 ha sâm Ngọc Linh, đạt 65% mục tiêu mà Nghị quyết Tỉnh ủy đề ra. Việc trồng sâm Ngọc Linh trong nhiều năm qua đã giúp gần 2.000 hộ dân ở vùng núi thoát nghèo. Nhiều gia đình nhờ cây sâm và mô hình liên kết với doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh sâm đã cải thiện thu nhập, từng bước vươn lên làm giàu.
Để bảo vệ thương hiệu “thủ phủ sâm Ngọc Linh” trước tình trạng sâm giả, sâm không rõ nguồn gốc, tỉnh đã đầu tư hơn 13 tỉ đồng trang bị hệ thống phân tích ADN và thiết bị kiểm định thành phần sâm. Đồng thời, Sở Nông nghiệp và Môi trường cử cán bộ xuống cơ sở hướng dẫn người dân kỹ thuật trồng, chăm sóc sâm.
Hướng tới thị trường quốc tế và phát triển bền vững
Sâm Ngọc Linh được Dược sĩ Đào Kim Long phát hiện năm 1973 tại vùng núi Ngọc Linh, nhanh chóng được xác nhận là loài sâm mới của thế giới. GS, TS Nguyễn Minh Đức (Đại học Tôn Đức Thắng) cho biết: “Sâm Ngọc Linh chứa 52 saponin, trong đó nhiều hoạt chất quý như majonosid-R2, vinaginsenosid-R1, vinaginsenosid-R2, có tác dụng chống trầm cảm, chống oxy hóa và tăng cường miễn dịch, là giá trị y học độc đáo chưa loài sâm nào có được”.
Sâm Ngọc Linh
Tỉnh Quảng Ngãi xác định khoa học và công nghệ là nền tảng để phát triển sâm Ngọc Linh thành ngành hàng giá trị cao. Từ năm 2017, nhiều đề tài, dự án nghiên cứu cấp tỉnh và quốc gia đã được triển khai, tập trung vào bảo tồn nguồn gen, nhân giống, hoàn thiện kỹ thuật trồng trọt, bảo quản sau thu hoạch, chế biến sâu và kiểm định chất lượng. Bộ Khoa học và Công nghệ cũng phê duyệt 5 nhiệm vụ nghiên cứu cấp quốc gia hỗ trợ Quảng Ngãi, nhằm chuẩn hóa quy trình sản xuất giống, chăm sóc hữu cơ và phát triển chế phẩm sinh học chuyên dụng cho cây sâm.
Ở cấp tỉnh, 6 đề tài nghiên cứu từ 2017 đến nay đã xây dựng và chuyển giao quy trình nhân giống, trồng trọt, chăm sóc, phân tích thành phần hóa học và giá trị dược lý các bộ phận của sâm. Trường ĐH Khoa học Tự nhiên TP. Hồ Chí Minh phối hợp Sở Khoa học và Công nghệ Quảng Ngãi xác định 30 hợp chất hóa học từ thân và lá sâm, gồm 6 ginsenoside và 10 hợp chất lần đầu phát hiện, mở ra cơ hội phát triển sản phẩm mới, nâng cao giá trị toàn diện của cây sâm.
Để bảo vệ thương hiệu và minh bạch thị trường, Trung tâm Ứng dụng Khoa học và Công nghệ tỉnh Quảng Ngãi được trang bị thiết bị kiểm định DNA và phân tích hàm lượng saponin hiện đại. Các sản phẩm chế biến sâu từ thân, lá sâm Ngọc Linh như trà ô long sâm, rượu sâm, viên nang chức năng đang được nghiên cứu và phát triển. Một số doanh nghiệp đã sản xuất thành công trà sâm, cao sâm và mỹ phẩm, mở rộng thị trường nội địa và hướng tới xuất khẩu.
Tiến sĩ Dương Hồng Tố Quyên (Bệnh viện Y học cổ truyền TP. Hồ Chí Minh) nhận định: “Cao chiết toàn phần sâm Ngọc Linh 6 tuổi có tác dụng tăng lực, chống stress, bảo vệ gan và tăng cường miễn dịch vượt trội nhân sâm. Nhóm saponin ocotillol giải lo âu, chống trầm cảm tương đương fluoxetin”.
Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch HĐND Quảng Ngãi Nguyễn Đức Tuy nhấn mạnh: “Chúng tôi tạo mọi điều kiện thuận lợi cho các nhà khoa học, doanh nghiệp nghiên cứu, khảo sát, đầu tư và phát triển sâm Ngọc Linh”.
Nhờ sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền, giới khoa học, doanh nghiệp và người dân, sâm Ngọc Linh đang từng bước khẳng định vị thế quốc gia và hướng đến thị trường quốc tế. Việc đầu tư nghiên cứu, chuẩn hóa quy trình, bảo vệ thương hiệu và phát triển sản phẩm chất lượng cao là con đường để “quốc bảo” sâm Ngọc Linh sánh vai với các loài sâm nổi tiếng thế giới, khẳng định giá trị Việt trên bản đồ dược liệu toàn cầu.
Đồng thời, Chương trình phát triển cây Sâm Việt Nam đến 2030, tầm nhìn 2045 sẽ tạo điều kiện để sâm Ngọc Linh không chỉ bảo tồn nguồn gen quý hiếm mà còn mang lại giá trị bền vững về kinh tế – xã hội, nâng cao thu nhập và sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số vùng cao Quảng Ngãi. Với sự đồng hành của cộng đồng, khoa học và doanh nghiệp, “vua sâm” Việt Nam đang từng bước vươn ra thế giới, trở thành biểu tượng tự hào của dược liệu Việt.
Sâm Ngọc Linh, được mệnh danh là “quốc bảo” Việt Nam, không chỉ là cây dược liệu quý hiếm mà còn là nguồn sinh kế quan trọng của đồng bào vùng cao Quảng Ngãi.