Vải trứng - giống quý trăm năm
Vải trứng Hưng Yên hiện đang được trồng nhiều ở huyện Phù Cừ và Ân Thi, nhưng nhiều nhất là xã Phan Sào Nam, huyện Phù Cừ (nơi có cây vải tổ).
Người nông dân xã Phan Sào Nam thường đặt vải trứng bên cạnh quả trứng gà - cách đơn giản nhất để họ giải thích về cái tên của giống vải này. Vải trứng Hưng Yên không chỉ nổi bật với kích thước lớn như quả trứng, mà còn có vỏ đỏ tươi bắt mắt, cùi dày trắng trong, thơm ngon, giòn ngọt và dễ bóc, trọng lượng mỗi quả dao động từ 45-50g. Cây trưởng thành cho năng suất 120-140 kg/năm. Tuy nhiên, thách thức lớn trong việc phát triển giống vải này là hiện tượng ra quả cách năm (một năm ăn quả, một năm trả cành), làm năng suất không ổn định.
Điểm đặc biệt của giống vải trứng là gần như không thể lai tạo theo phương pháp chọn lọc tự nhiên, xác suất thành công chỉ là 1/10.000. Tức là, chúng ta ươm 10.000 hạt giống mới hy vọng có 1 cây đạt chất lượng như cây gốc. Đồng thời, vải trứng Hưng Yên chỉ phát triển tốt nhất trên đất, khí hậu và điều kiện thổ nhưỡng đặc trưng của huyện Phù Cừ. Chính những yếu tố trên càng làm cho giống vải này trở nên quý hiếm và đặc sản.
Vải trứng Hưng Yên có mẫu mã đẹp, hương vị thơm, ngọt và trọng lượng trung bình từ 14 - 22 quả/kg. Ảnh Phương Cúc
Năm 2020, giống vải này được cấp nhãn hiệu chứng nhận và xếp hạng OCOP 4 sao. Từ chỗ chỉ được trồng tập trung ở hai xã Phan Sào Nam và Minh Tân với quy mô nhỏ, vải trứng Hưng Yên nay đã có mặt trong các hệ thống siêu thị, chuỗi nông sản cao cấp và hướng tới thị trường quốc tế.
Ghép vải trứng trên gốc Vải lai chín sớm: tăng tốc sản lượng và mở rộng vùng trồng
Vải trứng là giống quý có chất lượng cao, nhưng đặc thù chỉ phù hợp với vùng thổ nhưỡng đặc biệt tại xã Phan Sào Nam – nơi vốn có diện tích hạn chế, ban đầu chỉ khoảng dưới 100ha. Với mục tiêu nâng cao sản lượng để vừa đáp ứng nhu cầu tiêu thụ trong nước, vừa hướng đến xuất khẩu.
“Bài toán đặt ra là: Làm sao mở rộng diện tích nhanh mà vẫn giữ được chất lượng đặc sản?” - ông Nguyễn Xuân Hải, Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hưng Yên cho biết.
Giải pháp được ngành Khoa học - Công nghệ và ngành Nông nghiệp Hưng Yên lựa chọn là thực hiện ghép cải tạo giống vải trứng trên gốc vải lai chín sớm Phù Cừ - một giống cây có đặc điểm: sinh trưởng khỏe, phù hợp với điều kiện đồng đất tại Phù Cừ, cho trái sớm đầu vụ (tạo thuận lợi trong việc luân canh thị trường).
Ông Nguyễn Xuân Hải - Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hưng Yên. Ảnh Minh Trí
“Thay vì nhân giống bằng phương pháp truyền thống mất 5-6 năm mới thu hoạch được quả ngon, phương pháp ghép cải tạo của chúng tôi chỉ cần 2-3 năm đã cho ra quả đạt chất lượng tương đương, giúp rút ngắn ít nhất một nửa chu kỳ sản xuất. Hiệu quả thực tế là chỉ sau 2-3 năm triển khai, diện tích vải trứng đã được mở rộng từ dưới 100 héc-ta lên hơn 450 héc-ta (năm 2025), mở rộng diện tích vùng trồng ra các xã lân cận như Tam Đa, Đa Lộc. Cây ghép sinh trưởng tốt, mầm khỏe, quả chất lượng cao, ổn định tương đương giống Vải trứng gốc”, ông Hải thông tin.
Bài toán "sản xuất lớn mà vẫn giữ chất lượng đặc sản" đã bước đầu có lời giải khả quan. Đặc biệt, quy trình kỹ thuật ghép cải tạo đã được hoàn thiện. Ngành Khoa học - Công nghệ phối hợp với ngành Nông nghiệp tổ chức tập huấn thực tế cho nông dân, tạo điều kiện để nhanh chóng nhân rộng mô hình trên toàn huyện.
Giải bài toán “năm được, năm mất”
Một thách thức lớn khác với giống vải trứng Hưng Yên là hiện tượng ra quả cách năm, có thể hiểu rằng năm được mùa thì bội thu, nhưng năm tiếp theo có thể gần như mất trắng. Tình trạng này khiến người nông dân không thể chủ động về sản lượng và rất khó xây dựng thương hiệu bền vững.
Theo ông Hải, nguyên nhân là vải Trứng có tỷ lệ hoa cái rất thấp và chỉ bắt đầu nở khi hoa đực đã nở hết từ 1 đến 2 ngày. Thậm chí, có những năm, ở một số vườn, tỷ lệ hoa cái gần như bằng không. Nếu muốn cơ hội đậu quả cao, cần can thiệp bằng khoa học, kỹ thuật để lứa hoa đực và hoa cái nở gần nhau.
Việc áp dụng quy trình kỹ thuật của các nông hộ trồng vải trứng chưa đầy đủ, các biện pháp kỹ thuật canh tác cơ bản như: bón phân, cắt tỉa, tưới nước và phòng trừ sâu bệnh hại trước đây không được áp dụng hoặc áp dụng không đồng bộ dẫn đến cây Vải trứng phát triển không cân đối, cây cao, cành dày, cành lộc nhỏ và yếu, sâu bệnh nhiều đặc biệt là các loại rệp, sâu đục quả và bệnh sương mai, thán thư gây hại mạnh trong giai đoạn ra hoa, đậu quả non làm rụng quả hàng loạt.
Vì vậy, ngành Khoa học - Công nghệ phối hợp với ngành Nông nghiệp thực hiện đề tài “Nghiên cứu ứng dụng các biện pháp kỹ thuật nhằm khắc phục hiện tượng ra quả cách năm, góp phần tăng năng suất giống vải của Hưng Yên”.
Nhóm nghiên cứu đã ứng dụng biện pháp khoanh cành vào 25/10 và 15/11, cho thấy tác dụng rõ trong việc tăng tỷ lệ hoa cái, tăng tỷ lệ đậu quả, năng suất đạt 145-165kg/cây, cá biệt có cây đạt gần 200kg.
Bên cạnh đó đã sử dụng một số chế phẩm qua lá đã làm tăng tỷ lệ cây ra hoa, tăng tỷ lệ đậu quả, tăng năng suất và không làm thay đổi chất lượng quả vải trứng. Áp dụng các quy trình cắt tỉa, các biện pháp phòng trừ sâu bệnh tổng hợp, kết hợp tưới nước bổ sung vào các thời điểm: ra hoa, đậu quả non, đặc biệt thời kỳ quả phát triển mạnh có tác dụng rõ trong việc nâng cao năng suất vải trứng Hưng Yên.
Các giải pháp này đã được xây dựng thành quy trình kỹ thuật hoàn chỉnh và triển khai mô hình trực tiếp trên các hộ dân tại Phù Cừ. Sau khi thu được kết quả khả quan, chương trình tập huấn được tổ chức nhằm phổ cập kiến thức đến các vùng trồng khác.
Từ vùng quê ra thị trường
Vụ vải năm 2025, toàn huyện Phù Cừ có hơn 1.250ha diện tích trồng vải, trong đó khoảng 400ha là vải trứng, còn lại là vải lai chín sớm. Sản lượng vải trứng dự kiến đạt 300-350 tấn.
Vải trứng mẫu mã đẹp, có hương vị thơm, ngọt và trọng lượng trung bình từ 14-22 quả/kg, đặc biệt trong điều kiện bình thường vải sau thu hoạch từ 4-5 ngày vẫn giữ được độ tươi và hương vị đặc trưng. Vì vậy, dù quả Vải trứng giá cao gấp nhiều lần so với loại vải thông thường, nhưng vẫn được nhiều khách hàng ưa chuộng, đặt mua từ sớm để làm quà biếu.
Thực tế cho thấy đặc sản vải trứng Hưng Yên năm nay đang “cháy hàng” do lượng khách đặt mua tăng mạnh.
Hiện nay, các mô hình liên kết chuỗi giá trị đang được triển khai nhằm gắn kết chặt chẽ giữa người trồng, hợp tác xã, doanh nghiệp thu mua và nhà phân phối, giúp ổn định đầu ra và nâng cao giá trị sản phẩm Vải trứng Hưng Yên.
Song song đó, tỉnh Hưng Yên cũng đẩy mạnh công tác xây dựng thương hiệu vùng trồng, tạo nền tảng cho việc quảng bá và định vị sản phẩm trên thị trường. Các hoạt động như dán tem truy xuất nguồn gốc, xây dựng nhãn hiệu tập thể "Vải trứng Hưng Yên", tham gia các hội chợ nông sản và xúc tiến thương mại đang giúp nâng cao nhận diện sản phẩm với người tiêu dùng.
Đặc biệt, việc cấp mã số vùng trồng và mã số cơ sở đóng gói đã và đang được triển khai theo hướng chuẩn hóa theo yêu cầu của các thị trường xuất khẩu như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc. Nhờ đó, sản phẩm vải trứng không chỉ được tiêu thụ mạnh tại các tỉnh, thành trong nước mà còn từng bước tiếp cận thị trường quốc tế.
Ngoài ra, các sàn thương mại điện tử cũng trở thành kênh phân phối quan trọng trong mùa thu hoạch, góp phần kết nối nông sản Hưng Yên trực tiếp tới tay người tiêu dùng toàn quốc.
Trong thời gian tới, tỉnh Hưng Yên định hướng nhân rộng diện tích vải trứng thông qua ghép cải tạo các vùng vải lai hiện có; Hoàn thiện quy trình kỹ thuật đồng bộ, tăng cường ứng dụng công nghệ số trong truy xuất nguồn gốc, giám sát chất lượng;Phát triển hệ thống bao bì, tem nhãn truy xuất, chỉ dẫn địa lý rõ ràng để nâng tầm sản phẩm; Tiến hành đăng ký bảo hộ thương hiệu vải trứng Hưng Yên tại một số thị trường quốc tế trọng điểm.
Từ các đề tài nghiên cứu mang tính thực tiễn cao, Hưng Yên đã và đang từng bước khoa học hóa quy trình sản xuất Vải trứng, mở rộng vùng trồng, nâng cao năng suất, chất lượng và giữ vững hương vị đặc sản truyền thống. Với định hướng phát triển theo chiều sâu, kết hợp giữa bảo tồn giống quý và ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, vải trứng Hưng Yên đang từng bước khẳng định vị thế không chỉ trong nước mà còn trên thị trường quốc tế.