Trong nhiều năm qua, câu chuyện giá điện luôn là một trong những chủ đề thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận, bởi nó gắn bó trực tiếp với đời sống của hàng chục triệu hộ gia đình và là yếu tố cấu thành chi phí quan trọng trong sản xuất, kinh doanh. Tại Việt Nam, giá điện hiện nay vẫn áp dụng cơ chế “bù chéo”, nghĩa là có sự chênh lệch có chủ đích giữa các nhóm khách hàng hoặc vùng miền nhằm phục vụ mục tiêu xã hội và phát triển.
Cơ chế này từng được coi là hợp lý trong giai đoạn đầu để hỗ trợ an sinh xã hội, đảm bảo khả năng tiếp cận điện năng của mọi người dân. Tuy nhiên, trong bối cảnh nhu cầu năng lượng tăng cao, áp lực đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và hội nhập thị trường điện cạnh tranh, cơ chế bù chéo ngày càng bộc lộ nhiều bất cập.
Để phát triển bền vững ngành điện Việt Nam, đặc biệt là xây dựng thị trường điện cạnh tranh lành mạnh, công bằng, minh bạch, Đảng và Nhà nước đã có chủ trương cần tính đúng, tính đủ, kịp thời về giá năng lượng, chấm dứt cơ chế bù chéo giá điện. Chủ trương này đã được đề cập trong Nghị quyết 55-NQ/TW năm 2020 và Nghị quyết 70-NQ/TW năm 2025 của Bộ Chính trị, Luật Điện lực và các văn bản khác.
Bù chéo giá điện là gì?
“Bù chéo giá điện” (cross-subsidy) là cơ chế trong định giá bán lẻ điện, theo đó một nhóm khách hàng sử dụng điện trả giá cao hơn mức chi phí thực, để bù cho nhóm khác trả thấp hơn mức chi phí, nhằm hỗ trợ chính sách xã hội (ví dụ hộ sinh hoạt có thu nhập thấp), hoặc để đảm bảo các vùng miền có chi phí cung ứng điện cao hơn, hoặc giữa điện sinh hoạt và điện sản xuất có sự khác biệt về chi phí vận hành và truyền tải.
Tại Việt Nam, căn cứ khoản 6 Điều 4 Luật Điện lực 2024, bù chéo giá điện được định nghĩa là: “Cơ chế định giá bán lẻ điện cho từng nhóm khách hàng sử dụng điện để áp dụng thống nhất biểu giá bán lẻ điện.”
Cũng theo Luật Điện lực (sửa đổi) 2024, có hiệu lực từ 1/2/2025 cũng đề cập đến lộ trình giảm dần và tiến tới xóa bỏ bù chéo giữa các nhóm khách hàng và vùng miền thông qua việc xây dựng biểu giá bán lẻ điện phản ánh chi phí sản xuất - truyền tải thực tế.
Trong Luật Giá 2023 số 16/2023/QH15), hiệu lực từ 1/7/2024, cũng đặt ra các nguyên tắc định giá, quản lý điều tiết giá của Nhà nước; đảm bảo công khai, minh bạch; yêu cầu căn cứ chi phí để xây dựng giá với các hàng hóa, dịch vụ do Nhà nước định giá, trong đó có giá điện.
Nghị quyết số 55-NQ/TW ngày 11/02/2020 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược phát triển năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, đã có chỉ đạo về cơ cấu lại ngành điện, cơ chế giá điện sao cho đảm bảo đúng, đủ chi phí, giảm bù chéo.
Đặc biệt, Nghị quyết 70-NQ/TW ngày 20/8/2025 của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 với những điểm đột phá liên quan tới cơ chế giá điện, trong đó có xác định rõ về việc áp dụng giá thị trường, xóa bỏ bù chéo giá điện giữa các nhóm khách hàng và vùng miền.
Các nhóm khách hàng sử dụng điện tại Việt Nam
Hiện tại, cơ chế biểu giá bán lẻ điện cho các nhóm khách hàng tại Việt Nam như sau:
Thứ nhất là giá điện sinh hoạt được áp dụng biểu giá lũy tiến 5 bậc với mức giá tăng dần nhằm khuyến khích sử dụng điện tiết kiệm, hiệu quả. Các bậc dùng thấp (bậc 1, bậc 2) có giá thấp hơn rất nhiều so với giá bình quân; các bậc dùng cao hơn (bậc 5, bậc 6) trả giá rất cao so với bình quân. Việc này tạo ra sự bù chéo giữa các bậc sinh hoạt với nhau.
Thứ hai là giá điện cho các nhóm khách hàng gồm (sản xuất, thương mại, dịch vụ). Tuỳ theo nhóm khách hàng mà phân ra giờ cao điểm, thấp điểm tại các cấp điện áp được áp dụng đối với khách hàng sử dụng điện đủ điều kiện. Cụ thể, giá bán lẻ điện cho cấp điện áp: cao áp là cấp điện áp danh định trên 35 kV (từ 35kV đến 220 kV), trung áp là cấp điện áp danh định trên 01 kV đến 35 kV, hạ áp là cấp điện áp danh định đến 01 kV áp dụng cho các nhóm khách hàng sử dụng điện mục đích sản xuất, kinh doanh, hành chính sự nghiệp.
Theo các chuyên gia, giá điện giữa các nhóm khách hàng khác nhau (sinh hoạt, sản xuất, thương mại, dịch vụ) cũng chưa phản ánh đầy đủ chi phí thực tế. Ví dụ điện sinh hoạt thường có chi phí cao hơn do tiêu thụ nhiều điện áp thấp, tổn thất truyền tải cao; trong khi biểu giá hiện vẫn ưu đãi sản xuất ở nhiều khung giờ hay nhóm điện áp.
Bên cạnh đó, giá điện tại Việt Nam đang áp dụng thống nhất vùng miền, cùng một loại giá dù chi phí cung cấp điện ở nhiều vùng miền chênh lệch do khoảng cách, phụ tải, kết cấu truyền tải – phân phối. Sự chênh lệch này được bù chéo bằng cách hạch toán chung.
Đối với nhóm điện sinh hoạt, những người nghèo, đối tượng yếu thế đang được nhà nước hỗ trợ.
Bất cập và hệ luỵ của cơ chế bù chéo giá điện
Theo nhiều chuyên gia, áp dụng cơ chế bù chéo như hiện nay đã tạo ra sự bất cập, thứ nhất giá điện không phản ánh đúng chi phí thực. Khi giá điện trả bởi một nhóm thấp hơn chi phí thực, cần nhóm khác trả cao hơn để bù đắp. Điều này làm méo lệch tín hiệu về chi phí, nghĩa là người tiêu dùng sử dụng nhiều nhưng giá vẫn thấp hơn chi phí thực sẽ không có động lực tiết kiệm; trong khi nhóm điện áp cao hoặc sản xuất phải chịu giá cao hơn, ảnh hưởng đến cạnh tranh.
Thứ hai là tác động tới hiệu quả kinh tế, đầu tư và cạnh tranh. Chi phí sản xuất điện thực tế cao hơn nhiều so với giá bán hiện hành, dẫn đến ngành điện không thu đủ, ảnh hưởng tới đầu tư của ngành. Doanh nghiệp sản xuất chịu áp lực chi phí điện cao hơn ở giờ cao điểm (đơn hàng phải đáp ứng, không thể dịch chuyển giờ sản xuất) dẫn đến giảm năng lực cạnh tranh. Bên cạnh đó, việc hấp thụ nguồn vốn đầu tư, phát triển năng lượng sạch, năng lượng tái tạo bị ảnh hưởng nếu giá điện không đảm bảo tính thanh toán, lợi nhuận đủ để thu hút đầu tư.
Thứ ba là các tác động xã hội, thiếu sự công bằng. Cụ thể, người tiêu dùng sử dụng ít điện hoặc sinh hoạt trong vùng thành thị hưởng lợi lớn hơn người sử dụng nhiều điện hơn. Giá điện bậc thang dẫn đến hộ sử dụng điện nhiều hơn trả phần lớn cho hộ sử dụng ít hơn. Ở những vùng xa xôi, khó khăn, chi phí đầu tư lớn, phí truyền tải, phân phối cao hơn nhưng giá điện thấp không phản ánh đúng chi phí dẫn đến ngành điện bị lỗ khi đầu tư.
Thứ tư, việc áp dụng cơ chế bù chéo giá đã gây áp lực tài chính cho doanh nghiệp điện lực và ngân sách công, giá điện thấp so với chi phí trong khi ngành điện phải đi vay ảnh hưởng đến tài chính doanh nghiệp, thậm chí ảnh hưởng đến nợ công, áp lực tài chính quốc gia.
Thứ năm, tạo rào cản cho phát triển thị trường điện cạnh tranh và minh bạch. Khi giá điện không phản ánh đúng chi phí sẽ ảnh hưởng đến xây dựng thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, ít lựa chọn cho người sử dụng điện; không khuyến khích nâng cấp hệ thống và dịch vụ điện.
Theo nhiều chuyên gia, khi chấm dứt cơ chế bù chéo sẽ mang lại nhiều lợi ích không chỉ cho ngành điện mà cả quốc gia như giá điện phản ánh đúng chi phí, giúp người dân, doanh nghiệp hiểu rõ chi phí sản xuất - truyền tải - phân phối điện, thúc đẩy tiêu dùng tiết kiệm, hiệu quả, giảm lãng phí; tăng tính công bằng, hỗ trợ đúng đối tượng cho nhóm người nghèo, khó khăn hoặc ở vùng sâu, vùng xa, biên giới hải đảo; kinh tế ngành điện khỏe mạnh hơn khi chi phí được thu đủ, từ đó tạo nguồn lực để đầu tư, bảo trì, giảm rủi ro nợ xấu, đảm bảo cung ứng điện; bớt ảnh hưởng và tác động lên tài chính quốc gia.
Đặc biệt, khi xoá bỏ cơ chế bù chéo còn khuyến khích thu hút đầu tư, đặc biệt từ khu vực tư nhân. Thúc đẩy nhanh hơn lộ trình thực hiện thị trường điện bán buôn – bán lẻ cạnh tranh theo hướng minh bạch. Người tiêu dùng điện có quyền lựa chọn nhà cung cấp, dựa trên giá cả và dịch vụ; đẩy mạnh cơ chế mua bán điện trực tiếp (PPA/DPPA) cho các khách hàng lớn.
Hiện nhiều quốc gia như Ấn Độ, Trung Quốc, nhiều nước châu Âu đã xóa bỏ bù chéo giá điện, hoặc thực hiện cơ chế trợ giá năng lượng theo hướng minh bạch hơn.
Cần sớm cắt bỏ cơ chế bù chéo
Mới đây, Ban Chấp hành Trung ương ban hành Nghị quyết 70 về đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Trong các quan điểm chỉ đạo và mục tiêu, nghị quyết nêu rõ yêu cầu phát triển thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch, hiệu quả; áp dụng giá thị trường; đặc biệt không bù chéo giá điện. Định hướng này cũng đã nêu rõ trong Luật Điện lực sửa đổi năm 2024, có hiệu lực từ 1/2/2025.
Trên thực tế, những lợi ích cũng như bất cập của cơ chế bù chéo giá điện đã được các cơ quan quản lý và EVN đề cập hơn 10 năm trước. Trong những năm gần đây, khi xây dựng các dự thảo dự án Luật Điện lực sửa đổi, Bộ Công Thương đã có đề xuất tiến tới xoá bỏ bù chéo hay khi cải tiến biểu giá điện bán lẻ (2024), Bộ đã rút số bậc thang từ 6 xuống 5, điều chỉnh giá cho nhóm khách hàng (sản xuất, kinh doanh, dịch vụ...) nhằm dần xóa khoảng cách bất hợp lý, bù chéo giữa các đối tượng sử dụng điện.
Bộ cũng đã và đang nỗ lực hoàn thiện các cơ chế khác về giá điện nhằm giảm, tiến tới cắt bỏ bù chéo, xây dựng thị trường điện cạnh tranh lành mạnh, minh bạch. Có thể kể đến là cơ chế mua bán điện trực tiếp, xây dựng cơ chế giá điện 2 thành phần đang được triển khai ráo riết, dự kiến áp dụng cho nhóm đối tượng khách hàng lớn từ năm 2026.
Nhiều chuyên gia cho rằng, để xóa bỏ cơ chế bù chéo, cũng cần phải xây dựng lộ trình rõ ràng, từng bước tránh tác động lớn cho nhóm có thu nhập trung bình thấp. Riêng với đối tượng hộ nghèo, chính sách cần hỗ trợ từ ngân sách hay quỹ... để tác khỏi cấu trúc giá điện.
Cấu thành giá điện cần được tính toán, cập nhật chính xác thường xuyên và phải công khai minh bạch.
Tiếp tục đầu tư nâng cấp hệ thống điện, giảm tổn thất điện năng để giảm chi phí. Hạ tầng thị trường bán lẻ điện cạnh tranh cần phải hoàn thiện.
Có thể khẳng định, trong giai đoạn trước, cơ chế bù chéo giá điện là công cụ quan trọng để đảm bảo mục tiêu an sinh xã hội, hỗ trợ người dân vùng sâu, vùng xa, hộ nghèo và giảm chênh lệch chi phí giữa các vùng miền. Tuy nhiên, trong bối cảnh phát triển kinh tế – xã hội mới, nhu cầu năng lượng tăng mạnh, cam kết quốc tế về giảm phát thải, cơ chế này đang bộc lộ nhiều bất cập: làm méo hiệu quả sử dụng điện, kéo chi phí ẩn, ảnh hưởng tới cạnh tranh, đầu tư và chưa đảm bảo công bằng.
Do đó, việc sớm nghiên cứu, xoá bỏ cơ chế này sẽ giúp ngành điện minh bạch hơn, hiệu quả hơn, thu hút đầu tư, giảm áp lực ngân sách và công bằng hơn với người dân và doanh nghiệp.