Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng là sự kiện chính trị trọng đại, có ý nghĩa quan trọng với sự phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Dự thảo Văn kiện trình Đại hội XIV đang được lấy ý kiến rộng rãi, nhận được nhiều ý kiến tâm huyết của giới nghiên cứu và hoạch định chính sách.
Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, PGS.TS. Bùi Thị An - đại biểu Quốc hội, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội khóa XIII, Viện trưởng Viện Tài nguyên môi trường phát triển cộng đồng, Chủ tịch Hội Nữ trí thức Hà Nội, đã chia sẻ quan điểm, đề xuất về phát triển khoa học công nghệ, trọng dụng nhân tài và thúc đẩy bình đẳng giới hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.
PGS.TS. Bùi Thị An: Báo cáo Chính trị Đại hội XIV của Đảng được chuẩn bị công phu, súc tích, ngắn gọn, thể hiện rõ định hướng đưa Việt Nam trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045... Ảnh: NVCC.
Đổi mới tư duy, kiến tạo mô hình phát triển giai đoạn mới
- Bà đánh giá như thế nào về tinh thần đổi mới và tầm nhìn chiến lược trong dự thảo Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng?
PGS.TS. Bùi Thị An: Phải khẳng định, Báo cáo Chính trị Đại hội XIV của Đảng được chuẩn bị công phu, súc tích, ngắn gọn, thể hiện rõ định hướng đưa Việt Nam trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045. Văn kiện nhấn mạnh mô hình phát triển theo triết lý bền vững, bao trùm, dựa trên con người, coi con người là trung tâm của phát triển. Đây là điểm tiến bộ hơn so với Văn kiện Đại hội XIII.
Trong phần đánh giá, văn kiện đã nhìn thẳng vào sự thật và nhấn mạnh nguyên nhân chủ quan. Điều đó thể hiện đổi mới tư duy, dám nhìn thẳng vào sự thật để chẩn đoán đúng vấn đề.
Tại trang 12, văn kiện nêu về khoa học và công nghệ như sau: "Cơ chế, chính sách khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo còn nhiều hạn chế, vướng mắc. Cơ chế chính sách, nguồn lực đầu tư, quản lý tài chính trong khoa học công nghệ và chế độ đãi ngộ đối với đội ngũ trí thức chưa phù hợp. Thị trường khoa học và công nghệ phát triển chậm. Một số ngành khoa học, công nghệ chiến lược, mũi nhọn phát triển còn chậm. Doanh nghiệp chưa thực sự đóng vai trò là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia".
Đây là nguyên nhân làm ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của đất nước. Tôi cho rằng, tinh thần nhìn thẳng vào thực tế và khẳng định quyết tâm thay đổi như vậy chính là cơ sở để chúng ta bước vào giai đoạn phát triển mới vững vàng, tự tin hơn, hướng đến mục tiêu đến năm 2045 đất nước trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao.
- Dự thảo văn kiện xác định rõ: Phát triển công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số là động lực chính. Theo bà để hiện thực hóa các mục tiêu này, văn kiện cần làm rõ thêm những nội dung nào?
PGS.TS. Bùi Thị An: Phải nói rằng nhiệm kỳ Đại hội XIV là một dấu mốc quan trọng để hình thành mô hình phát triển đất nước trong giai đoạn mới, giai đoạn mà khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trở thành động lực chủ yếu cho tăng trưởng nhanh và bền vững.
Tôi cho rằng, lượng nghiên cứu nền tảng và xã hội là môi trường khuyến khích sáng tạo. Trước hết, cần mạnh dạn trao quyền tự chủ cao hơn cho các tổ chức nghiên cứu công lập; đồng thời hình thành các quỹ đầu tư mạo hiểm nhà nước hướng tới hỗ trợ đổi mới sáng tạo.
Khơi thông nguồn lực cho khoa học công nghệ, đổi mới quản lý tài chính khoa học công nghệ theo hướng khoán đến sản phẩm cuối cùng, giảm thủ tục hành chính mở rộng đặt hàng từ Nhà nước vào doanh nghiệp; có cơ chế để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư mạnh hơn cho nghiên cứu và đổi mới công nghệ, sớm hình thành thị trường công nghệ sàn giao dịch công nghệ quốc gia thúc đẩy mua bán chuyển giao công nghệ trong và ngoài nước.
Thứ hai, nhấn mạnh hơn yếu tố khoa học công nghệ phục vụ mục tiêu phát triển bền vững thích ứng biến đổi khí hậu, chuyển đổi xanh và chuyển đổi số. Ưu tiên công nghệ xanh, công nghệ số để vừa phát triển nhanh vừa phát triển bao trùm bền vững.
Thứ ba, dành một mục riêng hoặc nội dung nổi bật hơn về phát triển nhân lực khoa học công nghệ chất lượng cao gắn với cơ chế trọng dụng nhân tài. Đây là khâu đột phá của mọi đột phá. Cần có chính sách đãi ngộ thực chất, cả vật chất và môi trường làm việc để thu hút và giữ chân các nhà khoa học giỏi kể cả người Việt Nam ở nước ngoài hay các chuyên gia nước ngoài. Nhất là thế hệ trẻ và đội ngũ trí thức nữ - những người vừa có năng lực chuyên môn vừa có trách nhiệm xã hội và tầm nhìn nhân văn trong phát triển bền vững. Chống bình quân chủ nghĩa trong đánh giá nhân lực khoa học.
Tạo điều kiện để nữ trí thức tham gia nghiên cứu, phát triển khoa học công nghệ. Ảnh minh họa.
Đổi mới cơ chế đãi ngộ trí thức
- Theo bà, cần thiết kế cơ chế đãi ngộ và sử dụng trí thức như thế nào để bảo đảm đánh giá theo giá trị đóng góp trí tuệ thay vì đặt nặng vào chức vụ hay vị trí công tác?
PGS.TS. Bùi Thị An: Điều quan trọng trước hết là phải xây dựng được một cơ chế quốc gia để trí thức thực sự đồng hành cùng đất nước. Có thể xem xét hình thành một Hội đồng tư vấn trí thức quốc gia hoặc Mạng lưới chuyên gia Việt Nam toàn cầu, tập hợp các nhà khoa học trong và ngoài nước kể cả những người đã nghỉ chế độ nhưng còn nhiều tâm huyết và trí tuệ.
Mô hình này cần hoạt động theo cơ chế linh hoạt, phi hành chính hóa, dựa trên đặt hàng theo từng vấn đề chiến lược như khoa học công nghệ, môi trường, giáo dục, chính sách xã hội, an ninh phi truyền thống.
Việc sử dụng và đãi ngộ trí thức cũng cần được đổi mới. Thay vì gắn ưu đãi với chức vụ, cần đánh giá và ghi nhận dựa trên giá trị đóng góp trí tuệ. Có thể xây dựng cơ chế mời các chuyên gia cao tuổi, giàu kinh nghiệm làm cố vấn cho bộ, ngành, địa phương, doanh nghiệp nhà nước theo hướng tương tự mô hình "Senior Advisor" - cố vấn cấp cao như ở nhiều quốc gia phát triển.
Đồng thời, có quỹ hỗ trợ hoạt động phản biện chính sách độc lập để trí thức có không gian cống hiến mà không phụ thuộc vào vị trí công tác; tạo môi trường để họ được phản biện và góp ý một cách thẳng thắn.
Trong Văn kiện cũng nên làm rõ vai trò phản biện xã hội của đội ngũ trí thức như một động lực quan trọng của đổi mới sáng tạo; có diễn đàn định kỳ cấp quốc gia để các nhà khoa học trình bày trực tiếp và độc lập các kiến giải chuyên môn.
Việc số hóa và kết nối trí thức cũng rất cần thiết. Có thể xây dựng nền tảng dữ liệu quốc gia về chuyên gia và trí thức Việt Nam ở cả trong và ngoài nước để các cơ quan nhà nước, địa phương, viện, trường thuận tiện trong đặt hàng tư vấn, thúc đẩy giao lưu học thuật, chuyển giao tri thức.
Cuối cùng, cần tôn vinh và lan tỏa giá trị của đội ngũ trí thức. Tôi đề nghị trong văn kiện khẳng định trí thức là lực lượng tiên phong trong phát triển tri thức đổi mới sáng tạo và chuyển đổi xanh. Có cơ chế biểu dương thường niên đối với các cá nhân hoặc nhóm nhà khoa học có đóng góp thực chất cho quốc gia dù họ đang ở vị trí nào.
- Bà đánh giá như thế nào về việc thể hiện tinh thần dấn thân đổi mới và khát vọng cống hiến của đội ngũ trí thức khoa học, nhất là nữ trí thức trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV? Và cần nhấn mạnh gì để bảo đảm lồng ghép giới một cách thực chất trong chính sách khoa học công nghệ giai đoạn tới?
PGS.TS. Bùi Thị An: Đại hội XIV cần bổ sung và làm rõ nội dung về bình đẳng giới và phát triển bao trùm trong cả tư duy mục tiêu và giải pháp phát triển. Trong bối cảnh mới, bình đẳng giới được nhìn nhận là vấn đề công bằng xã hội; đồng thời là động lực cho đổi mới sáng tạo và phát triển quốc gia. Vì vậy cần có các chính sách cụ thể nhằm tăng tỷ lệ nữ tham gia lãnh đạo, quản lý, nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo.
Cùng với đó là thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp nữ, tạo điều kiện để phụ nữ trong các lĩnh vực công nghệ cao có môi trường cống hiến bền vững và giữ được cân bằng cuộc sống. Tôi đề nghị xem xét quy định tỷ lệ nữ trong các cơ quan hoạch định chính sách khoa học công nghệ và trong các hội đồng tư vấn đổi mới sáng tạo cấp quốc gia.
Tôi cũng mong, Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV thể hiện rõ tinh thần dấn thân đổi mới và khát vọng cống hiến của đội ngũ trí thức khoa học Việt Nam, nhất là nữ trí thức, những người vẫn ngày ngày đóng góp bền bỉ và lặng lẽ cho sự phát triển của đất nước.
Việc lồng ghép giới trong chính sách khoa học công nghệ, thể hiện cam kết đối với công bằng xã hội, bảo đảm phát triển hài hòa, nhân văn và bền vững, phù hợp với tinh thần “không ai bị bỏ lại phía sau” mà Đảng ta luôn hướng tới.
Xin cảm ơn bà!
Dự thảo các văn kiện trình Đại hội XIV đã được công bố để lấy ý kiến nhân dân. Việc lấy ý kiến được thực hiện từ ngày 15/10 đến 15/11 qua hội nghị, hội thảo, báo cáo của các cơ quan, góp ý trực tuyến qua ứng dụng VNeID hoặc thư gửi về cơ quan Trung ương. Ở nước ngoài, các cơ quan đại diện Việt Nam sẽ tiếp nhận góp ý của kiều bào. Bộ Công an, Văn phòng Trung ương Đảng, Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương phối hợp tổ chức, tổng hợp theo biểu mẫu hướng dẫn.