Điện mặt trời mái nhà và bài toán hạ tầng dự phòng
Trong khuôn khổ tọa đàm “Vì sao bắt buộc đăng ký điện mặt trời mái nhà?” do Báo Công Thương tổ chức sáng 18/9, các diễn giả đã có những chia sẻ về các cơ chế, chính sách khuyến khích phát triển điện mặt trời mái nhà tại Việt Nam cũng như làm rõ các quy định về phát triển điện mặt trời mái nhà được quy định trong Nghị định 58/2025/NĐ-CP của Chính phủ về quy định chi tiết một số điều của Luật Điện lực về phát triển điện năng lượng tái tạo, điện năng lượng mới.
Thông tin về việc không đăng ký/thông báo điện mặt trời mái nhà có ảnh hưởng gì đến công tác tham mưu, xây dựng chính sách phát triển ngành điện nói chung và lĩnh vực năng lượng tái tạo, trong đó có điện mặt trời nói riêng, ông Lê Việt Cường, Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương) cho biết, đây là điều cần thiết, đặc biệt khi Nhà nước đang đồng thời triển khai chính sách ưu đãi cho hộ gia đình, nghĩa là khi khuyến khích lắp đặt, cần cơ chế phân bổ chi phí lưới minh bạch để tránh chuyển chi phí không công bằng sang nhóm khách hàng khác.
“Đối với các hộ lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời thì chi phí chỉ là chi phí đầu tư. Đối với hệ thống điện nói chung và đơn vị quản lý, vận hành hạ tầng phân phối nói riêng, chi phí đó bao gồm đầu tư lưới điện, vận hành, bảo trì và chi phí quản lý mà ngành điện phải duy trì bất kể khách hàng có lắp năng lượng mặt trời”, ông Lê Việt Cường nhấn mạnh.
Ông Lê Việt Cường, Phó Viện trưởng Viện Năng lượng (Bộ Công Thương). Ảnh: Quốc Chuyển
Theo Phó Viện trưởng Lê Việt Cường, vấn đề đang tồn tại là hạ tầng điện lưới hiện hữu (đường dây, trạm biến áp, hệ thống SCADA, nhân lực vận hành) vẫn phải được duy trì 24/7, bất kể ban ngày có điện mặt trời mái nhà tự dùng hay không.
Người dân chỉ sử dụng điện lưới khi cần (ban đêm, trời mưa, ít nắng), tức là họ đang dùng hệ thống như một dạng “dịch vụ dự phòng” miễn phí. Ngành điện (EVN và các đơn vị truyền tải, phân phối) vẫn phải chi chi phí cố định rất lớn cho bảo dưỡng, nâng cấp, đầu tư hạ tầng, nhưng hiện chưa có cơ chế phân bổ chi phí công bằng.
Bên cạnh đó, ông Lê Việt Cường thông tin về các nguyên tắc cần quan tâm trong quá trình tính toán chi phí hạ tầng điện trong tương lai:
Một là, về công bằng, cần phân bổ chi phí không nên làm mất động lực cho nhà đầu tư nhỏ lẻ, nhất là các hộ thu nhập thấp được hỗ trợ.
Hai là, chi phí phù hợp và khuyến khích hành vi mong muốn, giá hoặc phí phải phản ánh đúng chi phí “gây ra tác động hệ thống” cho hệ thống điện và hướng đến mục tiêu là tăng tự tiêu thụ và giảm đỉnh, hỗ trợ lưu trữ và dùng tín hiệu giá (khung giá giờ truy cập, phí dung lượng).
Ba là, thực thi từng bước, lộ trình phù hợp, cần tránh thay đổi đột ngột, sử dụng giai đoạn chuyển tiếp và thực hiện thí điểm ở một vài địa phương/khu vực trước khi nhân rộng.
Truyền thông gần dân, tạo đồng thuận chính sách
Cũng tại tọa đàm, các diễn giả đã chia sẻ về công tác truyền thông như thế nào để tạo được sự đồng thuận. Ông Trần Hoài Trang, Phó Cục trưởng Cục Điện lực (Bộ Công Thương) cho hay, theo quy định và chỉ đạo của lãnh đạo Bộ, khi Chính phủ ban hành nghị định hoặc Bộ trưởng Bộ Công Thương ban hành các thông tư chuyên ngành, sau khi được phê duyệt, Bộ luôn tổ chức các hội nghị công bố, cả trực tiếp và trực tuyến. Trong bối cảnh hiện nay, với mô hình chính quyền 2 cấp, vai trò của các cơ quan chuyên môn ở địa phương, đặc biệt là Sở Công Thương và phòng kinh tế - hạ tầng cấp xã, trở nên rất quan trọng.
Hệ thống điện mặt trời mái nhà. Ảnh minh họa
“Sở Công Thương khi tiếp nhận nghị định, thông tư mới cần chủ động trao đổi, hướng dẫn cho các phòng kinh tế - hạ tầng để phổ biến những nội dung quan trọng, chẳng hạn như chính sách về điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu”, ông Trần Hoài Trang bày tỏ.
Theo Phó Cục trưởng, ở cấp xã, cán bộ cơ sở cần làm tốt vai trò “cầm tay chỉ việc”, trực tiếp giải thích cho người dân. Hơn nữa, nhờ hệ thống trực tuyến được trang bị tới cấp xã, việc truyền đạt thông tin từ trung ương xuống địa phương hiện nay rất nhanh chóng. Các buổi giao ban định kỳ hàng tuần, hàng tháng cũng là kênh hiệu quả để lồng ghép, tuyên truyền chính sách.
Ngoài ra, ông Nguyễn Quốc Dũng, Trưởng ban Kinh doanh, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cho rằng, việc nắm bắt phụ tải là tối quan trọng. Nếu sắp tới Chính phủ có chính sách hỗ trợ để khuyến khích người dân lắp đặt điện mặt trời mái nhà thì cần truyền thông song song cả hai vấn đề lợi ích của người dân khi tham gia chương trình hỗ trợ và trách nhiệm cung cấp thông tin cho ngành điện. Lồng ghép hai nội dung này sẽ giúp người dân chủ động, hưởng lợi từ chính sách, đồng thời ngành điện cũng quản lý hiệu quả hơn.
Trong khi đó, ông Hà Đăng Sơn, chuyên gia năng lượng, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và tăng trưởng xanh cho rằng, điều quan trọng nhất của truyền thông là xác định đúng nhóm đối tượng và thông điệp. Nghị định 58/2025/NĐ-CP tác động trực tiếp đến người dân nên phản ứng xã hội rất mạnh.
“Người dân không quan tâm đến các khái niệm kỹ thuật như phụ tải, cân đối cung ứng điện, mà họ cần nghe những điều gần gũi, dễ hiểu việc đăng ký giúp tránh rủi ro mua hàng trôi nổi, ngăn ngừa cháy nổ, bảo đảm an toàn và quyền lợi cho chính họ. Tuy nhiên, thông điệp này chưa được truyền thông kịp thời và đầy đủ. Vì vậy, thay vì chỉ đưa thông tin về chế tài xử phạt, cần chủ động nhấn mạnh thông điệp bảo vệ lợi ích của người dân để tạo sự đồng thuận”, ông Hà Đăng Sơn nhận định.
Theo Nghị định 58/2025/NĐ-CP hướng dẫn Luật Điện lực về phát triển điện năng lượng tái tạo, điện năng lượng mới, trong đó có quy định khi người dân, doanh nghiệp lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà dù có nối lưới hoặc không thì cũng phải thông báo/đăng ký với cơ quan chức năng.
Trên thực tế, theo thống kê của EVN, từ sau năm 2000 đến nay, đã có khoảng 1.300 MWp điện mặt trời mái nhà được lắp đặt nhưng không bán điện cho EVN, trong đó đa số các hộ dân không thông báo/đăng ký với cơ quan chức năng. Điều này dẫn đến khó khăn trong công tác dự báo, quản lý, vận hành an toàn hệ thống điện quốc gia và nhiều mục tiêu phát triển ngành điện bền vững.
Để khắc phục những tồn tại trên, tránh những hệ lụy liên quan đến cháy nổ và các yếu tố kỹ thuật gây rủi ro cho hệ thống điện, mới đây EVN đã đề xuất cần có chế tài xử phạt vi phạm hành chính cho việc không thông báo/đăng ký khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu.