Kinh tế số chỉ mạnh khi doanh nghiệp Việt có dữ liệu

Không có dữ liệu Việt thì không thể có AI Việt

Chiều 1/12, tiếp tục Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật Chuyển đổi số.

Phát biểu tại phiên họp, đại biểu Phạm Trọng Nhân - đoàn TP. Hồ Chí Minh cho biết, chuyển đổi số hôm nay không còn là cải cách kỹ thuật, mà là tái cấu trúc quyền lực Nhà nước, cách doanh nghiệp tạo ra giá trị và cách người dân tiếp cận dịch vụ thiết yếu. Nó đang tái cấu trúc cả quá trình vận hành của nền kinh tế và quản trị quốc gia.

Trong khi kinh tế số toàn cầu tăng trưởng nhanh hơn nhiều lần so với kinh tế truyền thống, các quốc gia đi trước như Nhật Bản, Hàn Quốc, châu Âu đều hình thành bộ khung thể chế số gồm: Luật Chuyển đổi số, Luật Dữ liệu, Luật Trí tuệ nhân tạo, cùng vành đai an ninh mạng - an toàn thông tin - giao dịch điện tử. Đó là một chỉnh thể pháp lý, chứ không phải một đạo luật đơn lẻ. "Nếu Việt Nam muốn bắt kịp, chúng ta phải thiết kế Luật Chuyển đổi số như “bộ khung thể chế số quốc gia” - ông Nhân nói. 

Đồng tình với sự cần thiết của dự luật, song đại biểu cho rằng, phạm vi luật rộng nhưng chưa rõ vai, dễ chồng lấn với Luật Dữ liệu và Luật AI. Dự thảo bao trùm Chính phủ số - kinh tế số - xã hội số, nhưng chưa phân rõ đâu là việc của chuyển đổi số, đâu của Luật Dữ liệu, đâu của Luật AI.

"Rủi ro là luật sẽ “nói nhiều, làm được ít”, dễ dẫn đến tình trạng trùng - chồng - mòn, kéo giảm hiệu lực thi hành, và các luật sau phải sửa lại chính luật này" - đại biểu đoàn TP. Hồ Chí Minh nêu. 

Cũng theo đại biểu, hạ tầng số công cộng chưa được thiết kế chuẩn quốc gia. Các thành phần như định danh - xác thực, thanh toán số công, nền tảng tích hợp - chia sẻ dữ liệu, chữ ký số quốc gia, cloud - trung tâm dữ liệu chính là xương sống của Chính phủ số.

Nhưng dự thảo chưa khẳng định nguyên tắc “một chuẩn - một nền tảng - nhiều dịch vụ”, chưa xác định phần nào nhà nước đầu tư, phần nào xã hội hóa; chưa có API quốc gia nên các bộ, ngành, địa phương tự xây dựng hệ thống, gây manh mún và chi phí ẩn lớn.

Bên cạnh đó, kinh tế số và doanh nghiệp số thiếu cơ chế “bắt buộc tối thiểu và khuyến khích tối đa”. Kinh tế số chỉ mạnh khi doanh nghiệp Việt có dữ liệu, có nền tảng và có khả năng đổi mới sáng tạo.

"Hiện nay, một thực tế rất đáng lo là 99% dữ liệu hành vi số của người Việt như di chuyển, mua sắm, giải trí, tiêu dùng nằm trên hệ sinh thái của các nền tảng lớn nước ngoài; trong khi startup Việt “đói dữ liệu”, không có dữ liệu để huấn luyện AI, phát triển sản phẩm, cạnh tranh" - đại biểu chỉ ra.

Nghĩa là trong cuộc chơi kinh tế số, doanh nghiệp Việt đang phải chạy trên sân của người khác. Khi dữ liệu không nằm trong biên giới pháp lý của mình, rất khó bảo vệ chủ quyền số và phát triển doanh nghiệp số nội địa. Không có dữ liệu Việt thì không thể có AI Việt. 

Nếu Luật không đặt nguyên tắc chống khóa chặt dữ liệu - API mở - chia sẻ dữ liệu có kiểm soát, doanh nghiệp Việt sẽ ví như bonsai. Khu vực tư cũng không tự chuyển đổi số nếu thiếu cơ chế thuê dịch vụ số/cloud; ưu đãi thuế - tín dụng; sandbox cho mô hình mới.

Mặt khác, công dân số và quyền dữ liệu chưa trở thành cơ chế bảo vệ. Mọi dịch vụ công số đều đi xuyên qua dữ liệu cá nhân, nhưng dự thảo mới dừng ở nguyên tắc. Chưa có quy định rõ về quyền tự quyết dữ liệu, minh bạch xử lý dữ liệu, cơ chế khiếu nại - bồi thường, hay tiêu chuẩn quyền riêng tư từ thiết kế. Nếu Luật không tạo hành lang bảo vệ đủ mạnh, người dân sẽ bước vào chuyển đổi số trong tâm thế lo ngại.

Đại biểu nhấn mạnh thêm một yếu tố mang tính xã hội sâu sắc đó là: Chuyển đổi số nhưng phải “không để ai bị bỏ lại phía sau”. Nhật Bản xem chuyển đổi số là công cụ để ứng phó với già hóa dân số, thiếu nhân lực và nâng chất lượng sống cho người yếu thế.

Việt Nam cũng phải trả lời câu hỏi: Người cao tuổi, người ở vùng xa, người lao động trình độ thấp sẽ bước vào công dân số bằng con đường nào thuận tiện nhất, hiệu quả nhất?.

Chuyển đổi số không thể theo mô hình cũ

Từ những phân tích trên, đại biểu Phạm Trọng Nhân kiến nghị bổ sung bốn nhóm giải pháp lớn: Một là, bổ sung tại Chương II khung kiến trúc số quốc gia. Quy định nguyên tắc tổ chức Chính phủ số - kinh tế số - xã hội số; chuẩn tích hợp - chuẩn dữ liệu - chuẩn API xuyên ngành - xuyên địa phương.

Hai là, bổ sung hạ tầng số công cộng quốc gia tại Chương II, bao gồm: định danh điện tử, thanh toán số công, chữ ký số, nền tảng chia sẻ dữ liệu quốc gia, cloud, trung tâm dữ liệu - theo nguyên tắc “một chuẩn - một nền tảng - nhiều dịch vụ”.

Ba là, bổ sung nguyên tắc phát triển kinh tế số và xã hội số tại Chương IV và V theo hướng kết hợp bắt buộc tối thiểu trong giao dịch với Nhà nước với khuyến khích tối đa cho doanh nghiệp: thuê dịch vụ số, cloud, sandbox. Đồng thời chế định nguyên tắc kinh tế dữ liệu: dữ liệu là yếu tố sản xuất mới; dữ liệu phi cá nhân phải được chia sẻ ở dạng tổng hợp - ẩn danh; chống độc quyền dữ liệu và chống khóa chặt dữ liệu.

Bốn là, về quyền và nghĩa vụ công dân số tại Chương V, cần quy định “bộ công cụ số tối thiểu” của công dân số gồm: Căn cước điện tử - chữ ký số - tài khoản thanh toán số - tài khoản dịch vụ công duy nhất; cùng nguyên tắc bảo vệ dữ liệu cá nhân theo chuẩn quốc tế; giao Chính phủ phổ cập kỹ năng số, thiết kế dịch vụ công dễ tiếp cận, dễ dùng cho mọi nhóm dân cư.

Đồng thời, kiến nghị Chính phủ xây dựng bộ chỉ tiêu chuyển đổi số quốc gia tương tự Digital Decade 2030 của EU tại Chương VI. Chỉ khi đo được thì mới quản lý được; chỉ khi có dữ liệu thì quyết sách mới dựa trên bằng chứng chứ không bằng cảm tính.

Chuyển đổi số không thể theo mô hình cũ hình những năm về trước: Trăm hoa đua nở nhưng kín cổng - cao tường, hệ thống không liên thông - dữ liệu không kết nối. Nếu không thiết kế mạnh - đúng - trúng ngay từ đầu, chi phí sẽ tăng và chuyển đổi số khó đạt mục tiêu.

Với cấu trúc được chỉnh lý như trên, dự Luật sẽ tạo nền tảng để chính quyền số vận hành thông suốt, doanh nghiệp số phát triển, công dân số được bảo vệ, được trao quyền, và để kinh tế số trở thành động lực tăng trưởng thật sự. "Muốn đạt được điều đó, Luật Chuyển đổi số phải trở thành trụ cột đủ mạnh để Việt Nam tự chủ dữ liệu - tự chủ công nghệ - tự chủ phát triển quốc gia" - đại biểu bày tỏ. 

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng - đoàn TP. Hồ Chí Minh tán thành cao với sự cần thiết ban hành Luật Chuyển đổi số, dự án luật có ý nghĩa chiến lược quốc gia, tạo nền tảng thể chế cho phát triển Chính phủ số, kinh tế số và xã hội số. Dự thảo luật được thiết kế theo hướng lấy người dân và doanh nghiệp làm trung tâm, khẳng định vai trò nhà nước kiến tạo, dẫn dắt và thúc đẩy.

Về phát triển hạ tầng số công cộng, đại biểu cho rằng, tại Điều 12 dự thảo luật quy định Nhà nước thiết lập và vận hành hạ tầng số công cộng nhưng chưa xác định rõ cơ chế cấp quyền khai thác, sử dụng, giám sát giá dịch vụ đối với các doanh nghiệp tham gia theo mô hình đối tác công tư.

Do đó, đề nghị Ban soạn thảo xem xét, bổ sung nguyên tắc giá dịch vụ trên hạ tầng số công cộng phải bảo đảm minh bạch, không phân biệt đối xử, không tạo ưu thế độc quyền, có cơ chế giám sát độc lập để phòng ngừa việc lạm dụng vị trí thống lĩnh hạ tầng. Đây là vấn đề then chốt để tránh rủi ro tư nhân hóa lợi ích, xã hội hóa chi phí trong các nền tảng hạ tầng quốc gia.

Về liên quan nền tảng số trong kinh tế số có hoạt động tại Việt Nam tại khoản 3 Điều 26, dự thảo luật quy định: Nền tảng số có hoạt động tại Việt Nam khi có các dấu hiệu như tiếng Việt, tên miền, thanh toán bằng đồng Việt Nam hoặc trả phí quảng cáo để tiếp cận người dùng.

Đại biểu đề nghị Ban soạn thảo xem xét bổ sung tiêu chí doanh thu phát sinh tại Việt Nam hoặc số lượng người dùng tại Việt Nam để tránh lỗ hổng pháp lý vì thực tế nhiều nền tảng xuyên biên giới hoạt động mạnh nhưng không đăng ký hoặc né nghĩa vụ thuế gây thất thoát nguồn thu và làm giảm năng lực quản lý người tiêu dùng trong nền kinh tế số.

Về chính sách của Nhà nước đối với phát triển kinh tế dữ liệu, theo đại biểu, Điều 46 đã bao quát được các khía cạnh cơ bản như thị trường, pháp lý, tiêu chuẩn, ưu đãi nhưng cần bổ sung cơ chế mang tính nền tảng và giải quyết các rào cản mang tính quốc tế như dữ liệu xuyên biên giới và kinh tế định giá tài sản dữ liệu để tăng tính chặt chẽ và khả thi.

Do đó, đại biểu đề nghị bổ sung khoản 5 như sau: Xác định dữ liệu công là tài sản quốc gia và thúc đẩy việc mở, chia sẻ dữ liệu không thuộc danh mục bí mật nhà nước, dữ liệu cá nhân hoặc dữ liệu được pháp luật quy định phải bảo mật, ban hành cơ chế, lộ trình và các tiêu chuẩn kỹ thuật để các cơ quan nhà nước thực hiện việc công bố dữ liệu mở một cách hệ thống và dễ dàng tái sử dụng.

Khẳng định dữ liệu do cơ quan nhà nước nắm giữ là nguồn dữ liệu lớn nhất và có giá trị cao nhất cho sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, đại biểu nêu, việc nhà nước chủ động mở dữ liệu chất lượng cao sẽ tạo ra hạt giống kích thích đổi mới sáng tạo và tạo lập thị trường dịch vụ dựa trên dữ liệu với chính sách dữ liệu mở, gắn liền với minh bạch, giúp người dân và doanh nghiệp giám sát hiệu quả.

Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan khẳng định, việc ban hành Luật Chuyển đổi số là cần thiết nhằm hoàn thiện cơ sở pháp lý cho quá trình chuyển đổi số quốc gia, tạo kết nối giữa thế giới thực và thế giới số cũng như giữa các ngành, các lĩnh vực trong nền kinh tế số.