Trên những sườn núi mây phủ quanh năm, nơi bước chân người Dao, người Mông, người Tày bám từng triền đá dựng để trồng cây, làm nương, giữ đất... cũng chính là nơi gieo trồng nên những sản vật tinh tuý của núi rừng. Thế nhưng, khi nông sản chín rộ, câu hỏi vẫn day dứt: "Làm sao bán được giá, để bà con không phải 'giải cứu' chính giọt mồ hôi của mình?"
Những năm gần đây, với sự đồng hành của doanh nghiệp - những “bà đỡ” thầm lặng nhưng chiến lược, cánh cửa thị trường đã dần mở ra cho nông sản vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Không chỉ dừng ở việc thu mua, họ còn hỗ trợ bài bản về quy trình sản xuất, chế biến, đóng gói, xây dựng thương hiệu và đưa sản phẩm đến tận tay người tiêu dùng đô thị, cả trong và ngoài nước.
Lai Châu - mảnh đất ngập nắng gió của cực Tây Bắc là nơi cây mắc ca, chuối tiêu hồng, chè Shan tuyết, gạo Séng Cù… đã trở thành thương hiệu. Đằng sau những sản phẩm đó, là sự gắn bó của nhiều doanh nghiệp, hợp tác xã. Tiêu biểu như HTX Biên Cương - xã Sì Lở Lầu - đơn vị đã tận dụng rất tốt các chính sách của Nhà nước nhằm xây dựng mô hình liên kết trồng và tiêu thụ chè Shan tuyết tại địa phương. Doanh nghiệp không chỉ đến để mua hàng, mà đến để hợp tác cùng bà con. Họ hướng dẫn bà con quy trình sản xuất nông sản theo chuẩn VietGAP, hữu cơ; đầu tư kho lạnh, máy sấy, dây chuyền sơ chế hiện đại ngay tại địa phương. Nhờ đó, tỷ lệ hao hụt giảm, chất lượng sản phẩm tăng, giá trị được nâng lên gấp nhiều lần.
Ông Tẩn Sài Phạ - Chủ tịch HĐQT HTX Biên Cương - Lai Châu Hiện nay, đơn vị sản xuất được bốn sản phẩm là bạch trà, hồng trà, hoàng trà và trà xanh.
Trong đó có 3 sản phẩm trà cổ thụ gồm: Hồng trà Shan Mồ Sì San, Hoàng trà Shan Mồ Sì San và Trà xanh Shan Mồ Sì San được công nhận đạt chuẩn sản phẩm OCOP 3 sao (Chương trình “mỗi xã một sản phẩm”) của tỉnh Lai Châu năm 2020. Giá bán các loại trà dao động từ 2-3 triệu đồng/kg trà khô.
Để có được thành công này, thời gian qua, HTX đã tận dụng tối đa những chương trình hỗ trợ của nhà nước về giảm nghèo, xây dựng sản phẩm OCOP… Bên cạnh đó, xây dựng chuỗi liên kết chặt chẽ với bà con địa phương nhằm có được nguồn hàng ổn định, chất lượng.
Ngoài Hợp tác xã Biên Cương, hiện nay tỉnh Lai Châu còn có Hợp tác xã Xín Chải của xã Hoang Thèn, Hợp tác xã Sì Lở Lầu cũng tích cực tham gia chuỗi sản xuất trà cổ thụ với nhiều sản phẩm như trà xanh, trà đỏ, trà hồng… Từ đó, khai thác lợi thế, tiềm năng của địa phương nhằm nâng cao thu nhập, tạo dựng thương hiệu trà cổ thụ vùng biên.
Bên cạnh các mô hình chè, gạo hay rau rừng, một trong những câu chuyện điển hình về sự đồng hành giữa doanh nghiệp và đồng bào dân tộc thiểu số chính là ngành quế hồi. Đây được xem là “vàng xanh” của núi rừng Tây Bắc, hiện diện nhiều tại các tỉnh như Lào Cai, Phú Thọ, Thái Nguyên…
Tiêu biểu, Công ty CP Sản xuất và Xuất khẩu Quế Hồi Việt Nam (Vinasamex) đã xây dựng mô hình liên kết bền vững với bà con dân tộc Dao, Tày tại Lào Cai, Phú Thọ... Doanh nghiệp không chỉ thu mua nguyên liệu mà còn đào tạo bà con canh tác hữu cơ, hỗ trợ chứng nhận quốc tế như USDA, EU Organic, Fair for Life - những “tấm hộ chiếu” bắt buộc để hàng hóa bước ra thế giới. Nhờ đó, thay vì cảnh thu mua theo thời vụ, ép giá, qua trung gian như trước kia, giờ đây bà con được ký hợp đồng dài hạn, có mức giá sàn, được chia sẻ lợi nhuận sau chế biến. Đặc biệt, doanh nghiệp còn giúp người dân hiểu rõ giá trị thật của từng lá quế, từng hạt hồi khi không chỉ là nguyên liệu gia vị, mà còn là tinh dầu, dược liệu, mỹ phẩm cao cấp đang rất được ưa chuộng tại Mỹ, châu Âu, Nhật Bản.
Bà Nguyễn Thị Huyền - Tổng Giám đốc Công ty CP Sản xuất và Xuất khẩu quế hồi (Vinasamex) chia sẻ, trước đây, sản phẩm quế hồi gia vị của người dân chủ yếu xuất khẩu sang Trung Quốc. Sau này, khi đầu tư vào vùng nguyên liệu tại Yên Bái, Lào Cai, Vinasamex mong muốn mang sản phẩm xuất khẩu sang một số thị trường khác để đa dạng thị trường. Giai đoạn đầu, Vinasamex bán sang một số thị trường trung và thấp cấp, họ cũng không đòi hỏi về chất lượng, tiêu chuẩn sản phẩm và Vinasamex cũng không làm bất cứ chứng nhận nào mà vẫn bán được rất nhiều.
Tuy nhiên sau 3 năm, Vinasamex nhận thấy doanh nghiệp gần như không có lợi nhuận bởi chỉ bán sản phẩm khách hàng mong muốn có giá rẻ nhất. Sau đó, tham gia các hội chợ quốc tế, chị Huyền nhận thấy rằng có rất nhiều nước trên thị trường có nhu cầu về sản phẩm này chứ không phải chỉ những thị trường mà mình đã bán, song họ yêu cầu rất cao về chất lượng sản phẩm. Lúc đó, Vinasamex mới được tiếp cận với khái niệm thế nào là sản phẩm hữu cơ và nhận thấy đây sẽ là xu hướng của thị trường những năm tới.
Đến nay, hàng nghìn hộ dân ở các xã vùng đồng bào dân tộc thiểu số đã trở thành thành viên của chuỗi giá trị “quế hồi hữu cơ” Vinasamex với thu nhập tăng từ 30 - 50% so với trước. Một số bản còn thành lập được tổ hợp tác, hợp tác xã, bước đi quan trọng để thoát khỏi cảnh làm thuê trên chính đất mình. Về phía doanh nghiệp, việc bắt tay với bà con vùng đồng bào dân tộc thiểu số cũng giúp họ có được nguồn nguyên liệu dồi dào để đẩy mạnh sản xuất, chiếm được lòng tin của người tiêu dùng ở thị trường quốc tế.
Từ những người ít ỏi tham gia vào chuỗi giá trị của Vinasamex vào thời điểm đó, đến đầu năm 2017, Vinasamex đã có chứng nhận hữu cơ cho 1000 ha quế hồi liên kết với 1000 người dân. Đến nay, Vinasamex đã có 3.000 ha diện tích quế hồi đạt chứng nhận hữu cơ với 3.000 hộ nông dân.
Với diện tích phát triển không ngừng như vậy, hiện nay, định hướng phát triển theo tiêu chuẩn xanh, ESG về phát triển bền vững, Vinasamex được coi là mô hình tiên phong trong lĩnh vực này. Nhờ đó, sản phẩm của Vinasamex hoàn toàn có thể bán vào các thị trường cao cấp như châu Âu, Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc.
HTX Biên Cương hay Vinasamex là những doanh nghiệp Việt tiên phong đưa hệ giá trị bản địa gắn với sản phẩm nông nghiệp đặc trưng thành sản phẩm hàng hoá, thậm chí thành thương hiệu chinh phục được người tiêu dùng quốc tế. Mỗi gói quế hồi mang logo Vinasamex khi xuất khẩu đều in hình ảnh người nông dân Dao đỏ, ghi rõ tên vùng trồng, như một lời cam kết minh bạch và tôn vinh người tạo ra sản phẩm.
Theo Bộ Công Thương, thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025, Bộ Công Thương đã hỗ trợ nhiều địa phương triển khai nhiệm vụ “Hỗ trợ xây dựng mô hình thương mại hai chiều nhằm thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi cung ứng mặt hàng thiết yếu cho địa phương”. Bên cạnh đó, các chương trình OCOP, điểm bán hàng Việt được thực hiện giai đoạn qua cũng góp phần thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.
Sự vào cuộc của Bộ Công Thương tạo chất xúc tác, giúp hình thành các mối liên kết, chuỗi cung ứng trong sản xuất kinh doanh, tạo tiền đề cho sản xuất hàng hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi phát triển theo hướng bền vững. Từ những mô hình được hỗ trợ ban đầu, các địa phương, doanh nghiệp đã vào cuộc xây dựng một số vùng sản xuất nông sản với các sản phẩm chất lượng được kết nối vào các hệ thống phân phối hiện đại. Dưới sự vào cuộc của các doanh nghiệp như Công ty CP Thực phẩm Đồng Dao (Doveco), Công ty cổ phần Nafoods, Công ty CP Tập đoàn Phúc Sinh… và các sàn thương mại điện tử, một số sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đã vươn tầm quốc tế (xuất khẩu sang các thị trường khó tính như Nhật Bản, Mỹ, EU, Australia…) như vải thiều (Bắc Ninh), dâu tây (Sơn La).
Từ những mô hình thành công nêu trên, Bộ Công Thương cho rằng, thời gian tới, với khu vực đặc thù như vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, doanh nghiệp và HTX cần thực sự trở thành "bà đỡ", "người dẫn dắt" trong chuỗi giá trị tiêu thụ sản phẩm. Sự chủ động, đầu tư bài bản, liên kết chặt chẽ với nông dân, hợp tác xã trên cơ sở các chính sách hỗ trợ của Nhà nước sẽ là chìa khóa để giải quyết căn cơ bài toán đầu ra, góp phần nâng cao thu nhập và đời sống cho bà con, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.