Ở nhiều bản làng vùng cao, tiếng thoi đưa bên khung cửi từng gắn bó với cuộc sống mỗi gia đình. Dệt thổ cẩm không chỉ để làm ra sản phẩm để mặc, mà còn gắn với vòng đời người dân: khăn bọc trẻ sơ sinh, váy cưới, áo hội, tấm chăn tang. Mỗi sản phẩm đều thấm đẫm văn hóa, tín ngưỡng, triết lý sống của đồng bào.
Nhưng rồi, dòng chảy của hiện đại hóa đã khiến nghề truyền thống này đứng trước nguy cơ mai một. Giới trẻ rời quê đi làm ăn xa, ít người còn hứng thú với khung cửi. Những người phụ nữ trẻ dần bỏ nghề, mua sẵn trang phục công nghiệp ở chợ. Tấm vải thổ cẩm từng gắn bó mật thiết với đời sống, nay có lúc bị coi là lạc hậu, không còn hợp thời.
Tuy nhiên điều đáng mừng là trong dòng chảy không ngừng của cuộc sống, nhiều mô hình sản xuất thổ cẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi vẫn tồn tại và phát triển như những điển hình sống động về gìn giữ nét độc đáo của tinh hoa dân tộc giữa sự phát triển và chuyển động mạnh mẽ của cuộc sống.
Một trong những điểm sáng về gìn giữ và phát triển thổ cẩm là HTX Làng nghề thổ cẩm Hoa Tiến (Quỳ Châu, Nghệ An). HTX ra đời trong bối cảnh nghề dệt của người Thái trắng đứng bên bờ đứt gãy.
Trong cuộc trò chuyện với phóng viên Báo Công Thương, bà Sầm Thị Bích - Giám đốc HTX chia sẻ, bà là người dân tộc Thái, sinh ra và lớn lên ở vùng cao Nghệ An, trong môi trường mà nghề trồng bông, nuôi tằm, dệt vải đã ăn sâu vào đời sống cộng đồng người Thái. Thế nhưng có thời điểm nghề dệt gần như biến mất, truyền thống văn hóa tưởng chừng mai một. Đây là động lực để bà cùng nhiều phụ nữ Thái khác đứng lên để thành lập HTX, khôi phục lại nghề truyền thống của cha ông.
“Khi mới thành lập, chúng tôi chỉ có vài khung cửi cũ, vốn ít, đầu ra không có. Nhiều lúc nghĩ sẽ phải bỏ cuộc vì không thể cạnh tranh với hàng công nghiệp rẻ tiền”, bà Sầm Thị Bích chia sẻ. Khó khăn ban đầu chính là nhân lực. Những người trẻ ít mặn mà với nghề, trong khi lớp lớn tuổi thì đã quen với lối sống tự cung tự cấp. Sản phẩm làm ra khó tiêu thụ trong nước bởi nhận thức của nhiều người tiêu dùng chưa đánh giá đúng giá trị lao động thủ công. Thị trường quốc tế lại đòi hỏi khắt khe về chất liệu, màu sắc, độ bền màu và cả câu chuyện văn hóa đằng sau sản phẩm. Chính những rào cản ấy khiến con đường đưa thổ cẩm Hoa Tiến đi xa trở nên chông gai.
Tuy nhiên, chính trong những khó khăn tưởng chừng như không thể khắc phục, nhờ sự hỗ trợ từ địa phương và các chương trình giảm nghèo, HTX có thêm vốn vay ưu đãi, được tập huấn kỹ thuật nhuộm tự nhiên, quảng bá sản phẩm qua hội chợ. Từng bước, HTX vượt qua khó khăn. Giờ đây, sản phẩm thổ cẩm Hoa Tiến đã có mặt tại nhiều hội chợ trong nước, được du khách tìm mua, thậm chí có đơn hàng xuất khẩu nhỏ sang Nhật Bản, châu Âu.
Điều quan trọng, HTX không chỉ giữ nghề, mà còn tạo việc làm ổn định cho hàng chục phụ nữ trong bản, thu nhập trung bình 5 triệu đồng/tháng. Với vùng miền núi, đây là nguồn sống quan trọng, giúp chị em tự tin hơn trong cuộc sống.
Là một trong những người gìn giữ nghề dệt thổ cẩm truyền thống giữa nhịp sống hiện đại, nghệ nhân Trần Thị Kim Hoa, người Xơ Đăng là một trong những người góp phần từng bước phục dựng nghề thổ cẩm của người Xơ Đăng tại vùng núi Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam (cũ), nay là thành phố Đà Nẵng và truyền dạy cho hàng trăm học viên.
Bà Hoa bắt đầu tự học lại kỹ thuật dệt từ ký ức và các tài liệu còn sót lại. Năm 2015, bà dệt bộ trang phục đầu tiên cho chính mình, sau đó tiếp tục làm thêm hàng chục bộ khác để cung cấp cho người dân địa phương. Những bộ trang phục mang đậm bản sắc Xơ Đăng không chỉ giúp bà khẳng định tay nghề, mà còn thắp lại hy vọng phục dựng nghề truyền thống.
Năm 2018, bà Hoa nghỉ công tác ở xã và được Hội Liên hiệp Phụ nữ, Phòng Kinh tế - Hạ tầng huyện Nam Trà My mời làm giáo viên, trực tiếp giảng dạy cho các lớp học dệt thổ cẩm tại địa phương. Bà tự tay đóng khung dệt, sắp xếp giờ giấc và truyền nghề cho hàng trăm phụ nữ Xơ Đăng và Ca Dong - những thế hệ tiếp tục gìn giữ văn hóa dân tộc mình.
Theo bà Hoa, dù chất liệu có khác xưa, song màu sắc, hoa văn vẫn không thay đổi, đây chính là yếu tố để nhận diện trang phục của mỗi dân tộc.
“Màu sắc trang phục của người Xơ Đăng với màu chủ đạo thường là chàm, xanh lá cây, đỏ, vàng... tuy có vẻ sặc sỡ nhưng lại dễ mặc ở các sự kiện khác nhau. Phần họa tiết cầu kỳ giúp cho trang phục thêm phần sang trọng”, bà Hoa nói.
Thổ cẩm không chỉ là vải vóc. Trong từng họa tiết là lịch sử, ký ức, niềm tin của cộng đồng. Người Thái dệt hoa văn bông lúa, dòng suối để gửi gắm ước vọng no đủ; người Mông thêu hình mặt trời, chim én tượng trưng cho sự trường tồn; người Dao chọn sắc đỏ làm chủ đạo để cầu may mắn.
Tuy nhiên, nếu chỉ giữ nguyên hình thức truyền thống, sản phẩm khó chen chân vào đời sống hiện đại. Người tiêu dùng ngày nay cần sự tiện dụng, thời trang. Vì thế, các nghệ nhân và HTX đã nỗ lực sáng tạo: biến vải thổ cẩm thành túi xách, ví, vỏ gối, ga trải giường, đồ trang trí nội thất.
“Chúng tôi muốn sản phẩm thổ cẩm không chỉ gắn với lễ hội, mà còn hiện diện trong từng ngôi nhà, từng con phố”, bà Sầm Thị Bích nhấn mạnh.
Đó là sự thích ứng cần thiết: giữ hồn nhưng đổi mới hình thức, để thổ cẩm trở thành sản phẩm vừa có giá trị văn hóa, vừa có giá trị kinh tế.
Song, điểm yếu lớn nhất của sản phẩm thủ công là giá thành cao. Một chiếc khăn thổ cẩm dệt thủ công mất cả tuần để hoàn thành, giá bán gấp nhiều lần hàng công nghiệp. Để người tiêu dùng chấp nhận, sản phẩm phải có câu chuyện và thương hiệu.
HTX Hoa Tiến chọn con đường phát triển bền vững: tất cả sản phẩm dệt thủ công, nhuộm bằng lá cây, củ quả để an toàn và thân thiện môi trường. Chính sự khác biệt này giúp thổ cẩm Hoa Tiến tạo dấu ấn ở phân khúc riêng.
Ngoài ra, HTX còn tích cực tham gia hội chợ, triển lãm, kết nối với tổ chức quốc tế để quảng bá sản phẩm. Mỗi chuyến đi là cơ hội để sản phẩm vượt khỏi bản làng, đến gần hơn với khách hàng đô thị và quốc tế.
Thổ cẩm không chỉ lưu giữ văn hóa, mà còn mở ra sinh kế bền vững cho phụ nữ miền núi. Với công việc tại chỗ, nhiều người không phải bỏ bản đi xa, có thể vừa chăm lo gia đình, vừa có thêm thu nhập. Đây là cách tạo ra an sinh bền vững từ chính nội lực cộng đồng.
Không chỉ vậy, thổ cẩm còn gắn chặt với phát triển du lịch cộng đồng. Du khách đến bản Hoa Tiến thường được trải nghiệm dệt vải, thử trang phục dân tộc, mua sản phẩm làm kỷ niệm. Nhờ đó, giá trị thổ cẩm được nhân đôi: vừa bán sản phẩm, vừa quảng bá văn hóa, thu hút du lịch.
Để nghề thổ cẩm và thủ công mỹ nghệ vùng dân tộc thiểu số phát triển bền vững, sự nỗ lực từ cộng đồng là chưa đủ. Cần sự hỗ trợ mạnh mẽ từ chính sách Nhà nước.
Thời gian qua, Bộ Công Thương đã triển khai nhiều chương trình xúc tiến thương mại, hỗ trợ tiêu thụ sản phẩm vùng đồng bào thông qua hội chợ, sàn thương mại điện tử, kết nối OCOP. Đây là cơ hội để thổ cẩm và các sản phẩm thủ công tìm đầu ra ổn định, thay vì chỉ phụ thuộc vào thương lái.
Ngoài ra, chính sách vốn vay ưu đãi, đào tạo nghề, hỗ trợ xây dựng nhãn hiệu tập thể, chỉ dẫn địa lý… cũng đã và đang góp phần bảo tồn và phát triển nghề truyền thống. Tuy nhiên, theo đánh giá của nhiều địa phương, vẫn cần một chiến lược dài hơi, đồng bộ, gắn bảo tồn với phát triển bền vững. Đồng thời, cần sự hỗ trợ của các doanh nghiệp để nâng cao sức cạnh tranh cho sản phẩm.
Bà Trần Tuyết Lan – Giám đốc Craft Link, một doanh nghiệp xã hội chuyên hỗ trợ cho các HTX vùng đồng bào dân tộc thiểu số chia sẻ, từ khi thành lập năm 1996 đến nay, Craft Link đã thực hiện nhiều dự án hỗ trợ các nhóm dân tộc thiểu số, nhóm làm nghề truyền thống và cả người khuyết tật. Điểm chung của những dự án này là vừa gìn giữ văn hóa, vừa tạo thêm sinh kế cho cộng đồng. Trong đó, một số dự án đã trở thành hình mẫu thành công, được duy trì và nhân rộng.
Có thể kể đến dự án hỗ trợ nhóm Mông ở Lùng Tám (xã Quản Bạ, Hà Giang) từ năm 1999. Nhờ dự án này, người Mông đã khôi phục nghề trồng lanh, tạo ra nguồn nguyên liệu tự nhiên và bền vững cho dệt vải. Nhóm duy trì và phát triển được nghề dệt lanh truyền thống, sản phẩm có đầu ra ổn định, đời sống người dân cải thiện rõ rệt.
Một ví dụ khác là nhóm người Thái ở Hoa Tiến, Nghệ An. Từ năm 1998, Craft Link phối hợp cùng đối tác hỗ trợ nhóm bảo tồn nghề dệt thổ cẩm, đồng thời phát triển sản phẩm mới để đáp ứng thị trường. Nhờ vậy, sản phẩm không chỉ tiêu thụ trong nước mà còn xuất khẩu ra quốc tế, tạo thêm sinh kế cho nhiều phụ nữ. Đến nay, Craft Link vẫn tiếp tục hỗ trợ nhóm với các chương trình thiết kế mới để tăng sức hút của sản phẩm.
Ngoài ra, dự án hỗ trợ nhóm Mông ở Pà Cò, Hòa Bình cũng rất thành công. Bắt đầu từ năm 1996, Craft Link giúp cộng đồng phục hồi kỹ năng nhuộm chàm, vẽ batik và phát triển sản phẩm gắn với kỹ thuật truyền thống này. Từ đó, nhóm duy trì nghề nhuộm chàm, phát triển sản phẩm có giá trị, nâng cao thu nhập cho bà con.
Những mô hình này cho thấy khi cộng đồng dân tộc và nhóm yếu thế được trao cơ hội, họ không chỉ cải thiện sinh kế mà còn khẳng định giá trị văn hóa của mình trên thị trường.
Như vậy, nếu có sự đồng hành từ chính quyền, doanh nghiệp và tổ chức xã hội, thổ cẩm hoàn toàn có thể vươn lên thành ngành hàng có giá trị. Đây không chỉ là sản phẩm văn hóa, mà còn là động lực giảm nghèo, giữ chân người dân vùng cao ở lại quê hương.
Câu chuyện của các HTX kể trên là minh chứng cho thấy, gìn giữ và phát triển nghề thổ cẩm vừa là bảo tồn di sản, vừa là kiến tạo sinh kế. Mỗi tấm vải không chỉ mang ký ức văn hóa, mà còn nuôi sống gia đình, mở lối đi cho kinh tế địa phương.
Phát triển thổ cẩm vùng cao vì thế không chỉ dừng ở chuyện văn hóa, mà còn là chiến lược phát triển kinh tế - xã hội. Và để con đường ấy bền vững, cần sự chung tay của cả cộng đồng, chính quyền và doanh nghiệp.