Ở vùng đất Trùng Khánh (Cao Bằng), hạt dẻ từ lâu đã trở thành “của để dành” của bà con dân tộc thiểu số. Mỗi mùa thu về, khi những cánh rừng dẻ chuyển màu, cũng là lúc người dân nô nức vào vụ thu hái. Cây dẻ không chỉ gắn bó với nếp sống núi rừng mà còn đem lại nguồn thu nhập quan trọng, giúp nhiều hộ gia đình có thêm điều kiện trang trải cuộc sống, nuôi con ăn học và tái đầu tư sản xuất.
Mỗi khi tháng 9, tháng 10 về, xã Trùng Khánh (Cao Bằng) lại rộn ràng trong mùa thu hoạch hạt dẻ. Dưới những tán cây dẻ xanh thẫm, quả chín rụng lộ ra màu nâu bóng mượt, vỏ tách ra để lộ nhân vàng óng, hương thơm thoang thoảng lan trong gió. Đó là thời khắc thiên nhiên hào phóng ban tặng cho vùng đất biên cương này một thức quà vừa dân dã vừa trân quý.
Người dân địa phương gọi cây dẻ là mác lịch. Cây có thể cao từ 10-16 mét, thân xù xì, gốc to, tuổi đời vài chục năm, tỏa bóng trên những triền núi đá vôi và đất phù sa. Hạt dẻ Trùng Khánh khác biệt với loại nhập từ Trung Quốc bởi vị bùi béo, ngọt thanh, thơm lâu; lớp vỏ mỏng, dễ bóc; ruột vàng óng, ăn liền thấy dẻo mềm. Chính vì thế, nhiều du khách đã gọi hạt dẻ Trùng Khánh là “viên ngọc nâu của miền biên viễn”.
Không chỉ ăn tươi, bà con còn chế biến thành nhiều món: dẻ luộc chín dẻo, dẻ rang thơm lừng, dẻ nướng than hồng nứt vỏ; hay cầu kỳ hơn là cháo hạt dẻ, bánh hạt dẻ, xôi hạt dẻ. Trong các lễ hội của người Tày, Nùng, những món ăn từ hạt dẻ thường được dọn ra để mời khách quý, như một lời chào đượm nghĩa tình.
Năm 2011, hạt dẻ Trùng Khánh được cấp giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý “Trùng Khánh”, khẳng định thương hiệu và giá trị đặc sản của Cao Bằng. Từ một sản phẩm nông nghiệp truyền thống, hạt dẻ dần bước lên bản đồ hàng hóa đặc trưng, trở thành niềm tự hào của vùng đất non nước hữu tình.
Trước đây, cây dẻ được trồng rải rác trong vườn nhà, ven nương rẫy, chủ yếu phục vụ nhu cầu gia đình. Nhưng cùng với sự khẳng định thương hiệu, nhiều hộ dân đã mạnh dạn mở rộng diện tích, chăm sóc theo hướng hàng hóa. Hiện toàn huyện Trùng Khánh có khoảng 700 ha trồng dẻ, trong đó 250 ha đang cho thu hoạch, sản lượng hàng năm gần 600 tấn.
Theo số liệu từ Sở Nông nghiệp và Môi trường Cao Bằng, thu nhập từ 1 ha hạt dẻ có thể đạt 200-260 triệu đồng/vụ, cao gấp nhiều lần so với trồng ngô, sắn hay lúa nương. Đối với các hộ đồng bào dân tộc thiểu số, đây thực sự là nguồn sinh kế bền vững, giúp họ cải thiện đời sống, cho con em ăn học, xây dựng nhà cửa kiên cố. Địa phương cũng đẩy mạnh hoạt động hỗ trợ cho người dân trong nâng cao giá trị cho sản phẩm.
Bà Hoàng Bích Loan, Giám đốc Hợp tác xã Bích Loan, xã Lăng Hiếu cho biết: Nếu ươm giống bằng hạt thì gần 2 năm sau mới có thể đem trồng, hơn nữa cách ươm giống bằng hạt tỷ lệ mọc không cao, lại có nhược điểm cây ít sai quả hoặc tỷ lệ sai không đều, đòi hỏi phải chăm sóc tốt, mức đầu tư khá lớn mới cho thu hoạch. Được sự hỗ trợ của địa phương, nhận thấy kỹ thuật ghép giống vừa tốn ít thời gian sinh trưởng vừa cho cây bói quả nhiều hơn cây ươm hạt, Hợp tác xã Bích Loan đã được thành lập để chuyên sản xuất giống cây ăn quả, trong đó ứng dụng thành công ghép giống cây dẻ với tỷ lệ mọc trên 90%. Theo đánh giá của người sản xuất, tuy giống dẻ ghép cho vòng đời ngắn hơn so với giống ươm, nhưng hạt to hơn dẻ thông thường, có vị bùi và ngon hơn, hiệu quả kinh tế mang lại cao hơn cách ươm truyền thống nên được người tiêu dùng ưa chuộng.
Trước đây, gia đình ông Nông Văn Chu, xã Trùng Khánh thuộc diện hộ nghèo, cuộc sống gia đình anh gặp nhiều khó khăn. Từ năm 2020, gia đình anh Chu chuyển đổi một số diện tích trồng ngô năng suất thấp và đất đồi sang trồng cây dẻ. Trong quá trình trồng dẻ, anh Chu tham gia các lớp tập huấn ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất nên vườn dẻ được chăm sóc đúng kỹ thuật, bón phân và phòng trừ các loại sâu bệnh gây hại, cắt tỉa cành, tạo tán giúp cây mọc không quá cao để thuận tiện cho thu hoạch. Đến nay, gia đình anh có trên 2 ha cây dẻ, trong đó hơn 1 ha đã cho thu hoạch. Với giá bán từ 100 - 150 nghìn đồng/kg, trừ chi phí mỗi năm gia đình anh thu nhập hơn 150 triệu đồng, cuộc sống ngày càng ổn định và vươn lên thoát nghèo. Ngoài ra, anh luôn chia sẻ kinh nghiệm cho các gia đình khác trong xóm phát triển kinh tế, cùng nhau nâng cao thu nhập.
Hạt dẻ Trùng Khánh được tiêu thụ chủ yếu ở các thành phố lớn như Hà Nội, Hải Phòng, Bắc Ninh… và thậm chí xuất sang Trung Quốc. Vào mùa, thương lái về tận vườn thu mua, giá dao động 80.000-120.000 đồng/kg, có thời điểm lên tới 150.000 đồng/kg. Dù giá cao, sản lượng vẫn “cháy hàng” vì nhu cầu lớn.
Tuy nhiên, mặt trái cũng xuất hiện. Do sản lượng trong tỉnh chưa đủ, một số thương lái đã nhập hạt dẻ Trung Quốc với giá rẻ, trà trộn bán dưới tên “hạt dẻ Trùng Khánh”, gây ảnh hưởng uy tín thương hiệu. Vấn đề bảo quản cũng là thách thức: hạt dẻ tươi dễ mốc, giảm chất lượng nếu không được sấy, đóng gói đúng cách.
Một số hộ đã bắt đầu ứng dụng kỹ thuật ghép giống, cải tạo vườn dẻ già cỗi, trồng mới theo tiêu chuẩn VietGAP. Nhiều hợp tác xã, tổ hợp tác ra đời, đứng ra thu mua, sơ chế, đóng gói sản phẩm. Đây là những bước đi quan trọng để nâng tầm cây dẻ, từ sản phẩm mùa vụ thành hàng hóa có giá trị kinh tế cao, có thể tham gia chương trình OCOP của tỉnh.
Cây dẻ không chỉ cho quả, mà còn tạo nên cảnh quan đặc sắc. Tán cây cao rộng, gốc xù xì cổ thụ, mùa thu quả chín rụng khắp sườn đồi – đó là bức tranh thiên nhiên hiếm có. Nắm bắt điều này, huyện Trùng Khánh đang phát triển mô hình du lịch trải nghiệm mùa hạt dẻ, kết hợp tham quan danh thắng nổi tiếng như thác Bản Giốc, động Ngườm Ngao, hồ Thang Hen.
Khách du lịch có thể ghé thăm vườn dẻ, được hướng dẫn cách hái quả, nhặt hạt rụng, nướng hạt dẻ ngay tại vườn và thưởng thức giữa núi rừng. Nhiều homestay ở Trùng Khánh, Quang Hán, Đàm Thủy đã lồng ghép món ăn từ hạt dẻ vào thực đơn, giới thiệu cho du khách những trải nghiệm ẩm thực độc đáo.
Đặc biệt, lễ hội mùa hạt dẻ được tổ chức hàng năm với các hoạt động chợ phiên, thi nướng hạt dẻ, trình diễn văn nghệ dân tộc, thu hút đông đảo khách tham quan. Những phiên chợ ấy không chỉ bán hạt dẻ tươi, mà còn đa dạng sản phẩm chế biến: bột hạt dẻ, bánh dẻ, kẹo dẻ… Đây là cách quảng bá hiệu quả để hạt dẻ trở thành sản phẩm quà tặng du lịch.
Hiện, lượng khách đến Cao Bằng vào mùa thu hoạch hạt dẻ tăng 20-25% so với ngày thường. Nhiều tour du lịch “theo mùa” đã được các công ty lữ hành xây dựng, đưa du khách về trải nghiệm đời sống bản làng, vừa thưởng thức hạt dẻ, vừa khám phá văn hóa Tày, Nùng.
Anh Nguyễn Đức Hoàng, người dân Hà Nội nói, đến Trùng Khánh vào đúng mùa hạt dẻ, tôi thực sự ấn tượng với không khí rộn ràng nơi đây. Khắp các con đường, bà con bày bán hạt dẻ nóng hổi, thơm nức mùi núi rừng. Cầm trên tay túi hạt dẻ, vừa nhẩn nha thưởng thức vừa ngắm cảnh núi non Cao Bằng hùng vĩ, tôi thấy trải nghiệm này thật khác biệt. Không chỉ là món ăn, hạt dẻ còn trở thành ký ức gắn với chuyến đi, khiến tôi muốn quay lại thêm nhiều lần nữa.
Bà Nông Thị Hoà, người dân xã Trùng Khánh nói, người trồng dẻ chúng tôi rất mong muốn du khách đến đây nhiều hơn nữa để bà con tiếp tục trồng, chăm sóc và có thu nhập cao hơn nữa. Hạt dẻ năm nay được mùa lại gặp đợt lễ hội nên tiêu thụ mạnh, giá bán hạt to 150.000đ/kg, nhỏ hơn thì 120.000 đồng đến 130.000đ/kg. Bà con bản Khấy trồng hạt dẻ nên ai cũng thu nhập cao hơn.
Có thể nói, hạt dẻ đã vượt khỏi phạm vi một loại nông sản, trở thành cầu nối văn hóa - kinh tế - du lịch. Đây là hướng đi giàu tiềm năng để đồng bào dân tộc không chỉ bán sản phẩm, mà còn bán cả trải nghiệm, giá trị tinh thần.
Hạt dẻ Trùng Khánh là sản vật độc đáo mà thiên nhiên ban tặng. Nhưng để sản phẩm này bền vững, cần có chiến lược lâu dài. Đó là quy hoạch và mở rộng vùng trồng, áp dụng giống ghép chất lượng cao, thay thế dần cây già cỗi. Ứng dụng khoa học công nghệ trong chăm sóc, thu hái, chế biến, bảo quản để nâng cao giá trị, kéo dài thời gian tiêu thụ. Tăng cường quản lý thương hiệu, chống tình trạng trà trộn hàng ngoại, bảo vệ uy tín chỉ dẫn địa lý “Trùng Khánh”. Phát triển sản phẩm OCOP từ hạt dẻ, đa dạng hóa chế biến, hướng tới xuất khẩu. Liên kết sản xuất - du lịch, tạo chuỗi giá trị khép kín: từ trồng trọt, chế biến, tiêu thụ đến quảng bá văn hóa, ẩm thực.
Xã Trùng Khánh xác định, năm 2025 sẽ tiếp tục rà soát diện tích đất phù hợp, tăng diện tích cây trồng đột phá, áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất để tạo đột phá về năng suất, tăng giá trị sản phẩm. Từ nay đến năm 2030 sẽ hình thành vùng sản xuất cây dẻ với quy mô lên tới 1.000 ha, phát triển vùng trồng dẻ theo hướng bền vững và hiệu quả, góp phần thúc đẩy kinh tế nông nghiệp của tỉnh nói chung và xã Trùng Khánh nói riêng.
Với sự chung tay của chính quyền, doanh nghiệp, hợp tác xã và người dân, hạt dẻ Trùng Khánh có thể trở thành “thương hiệu vàng” của miền biên cương, mang lại cuộc sống ấm no cho đồng bào dân tộc, đồng thời quảng bá hình ảnh Cao Bằng đến du khách trong và ngoài nước.
Để rồi, mỗi mùa thu về, tiếng hạt dẻ rơi dưới tán cây không chỉ là âm thanh của núi rừng, mà còn là bản nhạc của sự no đủ, của niềm tin vào một tương lai xanh bền vững nơi miền biên viễn.