Những mô hình chợ vùng cao nối dài sinh kế miền núi Thái Nguyên

Từ những buổi sớm mờ sương của Trại Cài đến những phiên chợ kéo dài nhiều ngày ở Nghiên Loan, câu chuyện về các mô hình chợ vùng cao tại Thái Nguyên đang hiện lên như những mạch sống bền bỉ, nơi kinh tế, văn hóa và sinh kế người dân đan cài trong nhau.

Khi Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030 (giai đoạn I: 2021 - 2025) được triển khai, những phiên chợ vốn đã quen thuộc càng rõ hơn vai trò như điểm tựa thương mại, nơi tiêu thụ đặc sản địa phương, không gian giữ gìn bản sắc và là động lực thúc đẩy sản xuất hàng hóa.

Nhịp trao - mua giữ hồn vùng chè

Từ khi mặt trời còn chưa kịp hong khô sương sớm, chợ chè Trại Cài (xã Đồng Hỷ) đã rộn rã tiếng nói cười, tiếng cân đong, tiếng ngã giá. Nằm trong vùng được mệnh danh là “Tứ đại danh trà” của Thái Nguyên, nơi đây vừa là thị trường đầu mối, vừa là không gian lưu giữ những nếp văn hóa của đất chè.

Một nhúm chè được đưa lên ngửi hương, nhìn sắc, thử vị; chừng một phút sau, giá đã được chốt. Những động tác tưởng chừng đơn giản ấy lại là kết tinh hàng chục năm kinh nghiệm của người “thẩm trà”.

Tại bàn thử chè của anh Dương Văn Bộ, phích nước sôi liên tục được thay mới để phục vụ khách. Anh chia sẻ rằng, bà con Phú Lương, Đồng Hỷ và nhiều xã lân cận đều mang chè về đây bán vì chợ thuận đường, chè vùng này thơm đậm, nước xanh, lại có nhiều loại để lựa chọn.

Theo người dân, chợ Trại Cài đã tồn tại hơn 30 năm, họp đều đặn vào những ngày cố định âm lịch. Chỉ ba tiếng họp chợ mỗi phiên nhưng hàng chục tấn chè khô đã được tiêu thụ, theo chân thương lái tỏa đi khắp các tỉnh, thành. Ông Ngô Văn Lai, thương lái từ Hưng Yên cho biết, ông gắn bó với chợ này hàng chục năm vì “giá hợp lý, chất lượng ngon và thuận tiện nhập hàng”.

Tuy nhiên, theo một số người dân, việc bán chè thô, chưa có bao bì, chưa truy xuất nguồn gốc khiến tình trạng ép giá vẫn xuất hiện. Để hướng đến phát triển bền vững, xã Đồng Hỷ đặt mục tiêu đến năm 2030 có sản phẩm đạt chuẩn OCOP 5 sao, đồng thời mở rộng diện tích sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP và hữu cơ. Hiện xã đã có hơn 310 ha chè VietGAP, hữu cơ, 25 sản phẩm OCOP từ 3 - 4 sao và 5 doanh nghiệp, hợp tác xã được cấp mã số vùng trồng.

Ông Dương Minh Trí, Phó Chủ tịch UBND xã Đồng Hỷ cho biết, địa phương đang chú trọng liên kết chuỗi giá trị từ sản xuất đến phân phối giữa doanh nghiệp, hợp tác xã và hộ dân. Đây là bước đi quan trọng để chè Trại Cài không chỉ dừng ở giao dịch chợ mà trở thành sản phẩm thương hiệu, được quảng bá rộng hơn, nâng giá trị cây chè cho người trồng.

Những bao chè khô từ các xóm, bản quanh vùng được sao, sấy, mang ra chợ mỗi phiên; những cái gật đầu, những cuộc ngã giá nhanh gọn; những chén nước được rót vội cho người thẩm trà. Tất cả tạo thành dòng chảy xuyên suốt giữa truyền thống và hiện đại, giữa kinh tế và văn hóa. Trong mối liên kết đó, mô hình chợ vùng cao đang giữ vai trò thiết yếu trong tiêu thụ nông sản địa phương.

Trung tâm giao thương gia súc và điểm hẹn văn hóa của vùng cao

Nếu Trại Cài là “chợ chè của nương đồi”, thì Nghiên Loan (xã Nghiên Loan) lại là “chợ trâu bò của núi rừng”. Từ năm 1988, từ một khu vực buôn bán tự phát, chợ đã trở thành đầu mối gia súc lớn bậc nhất miền núi phía Bắc. Mỗi phiên, từ 1.000 - 1.500 con trâu bò được mang đến giao dịch, trong đó trâu chiếm 3/4. Chợ họp vào các ngày 1, 6, 11, 16, 21, 26 âm lịch.

Không chỉ người dân trong tỉnh, thương lái từ Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Ninh, Hải Phòng… cũng tìm đến Nghiên Loan để nhập hàng rồi vận chuyển đi khắp các vùng. Sự nhộn nhịp ấy đã kéo theo cả một hệ sinh thái kinh tế quanh chợ: Người dân thu mua gia súc từ các xã trong vùng; hộ chăn nuôi đầu tư trồng cỏ; nhiều gia đình cải tạo chuồng trại cho thương lái thuê giữ trâu bò tạm; dịch vụ ăn uống, mua bán cũng phát triển mạnh.

Hoạt động của chợ trở thành nguồn thu nhập quan trọng của hàng nghìn hộ dân, góp phần tạo việc làm, thúc đẩy chăn nuôi, phát triển thương mại và giảm nghèo. Công tác quản lý chợ được triển khai đồng bộ để bảo đảm vệ sinh và phòng chống dịch bệnh cho đàn gia súc.

Không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa, mỗi tháng vào ngày 16 âm lịch, chợ đêm Nghiên Loan lại sáng rực với các tiết mục văn nghệ, trò chơi dân gian, ẩm thực truyền thống như thắng cố, mèn mén… Đây vừa là điểm hẹn trải nghiệm văn hóa, vừa tạo thêm nguồn thu từ dịch vụ, giúp tăng sinh kế cho người dân.

Từ phiên chợ trâu bò rộng lớn đến đêm hội nơi bản làng, Nghiên Loan đang thể hiện một mô hình chợ vùng cao mang tính tổng hợp: Kinh tế, văn hóa, xã hội hòa quyện, tạo nên sức sống bền bỉ cho cộng đồng dân tộc miền núi.

Những mô hình chợ như Trại Cài hay Nghiên Loan không chỉ đóng vai trò tiêu thụ sản phẩm địa phương mà còn là điểm tựa quan trọng của Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2025. Bằng cách thúc đẩy thương mại, dịch vụ, hỗ trợ sinh kế, tạo không gian giao thương văn minh và an toàn, các phiên chợ đã trở thành cầu nối để người dân vùng cao đưa nông sản, gia súc, đặc sản truyền thống đến gần hơn với thị trường rộng lớn.

Trong nhịp chảy của thời đại mới, những không gian chợ vùng cao vẫn giữ lại những giá trị văn hóa, những cách làm mộc mạc và đồng thời mở ra hướng phát triển mới dựa trên liên kết, tiêu chuẩn hóa và quảng bá sản phẩm. Giữa tiếng nói cười của Trại Cài, giữa âm thanh rộn rã của Nghiên Loan, có thể thấy một hướng đi bền vững hơn cho kinh tế miền núi là phát triển từ chính những giá trị bản địa, gắn với nhu cầu thị trường và được tiếp sức bởi chương trình mục tiêu quốc gia.

Những phiên chợ vẫn họp, vẫn đông, vẫn chan chứa sự gắn bó giữa người dân với đất, với nghề, với văn hóa. Và từ những phiên chợ ấy, sản phẩm vùng cao Thái Nguyên đang từng bước được nâng giá trị, vươn xa hơn, bền vững hơn.