Trong không gian mênh mông của núi rừng, khi du khách vượt qua những con đường đồi núi uốn lượn sẽ bắt gặp ánh lửa chiều ấm áp nơi bản làng, bên những khung cửi lặng lẽ đưa tơ, thêu dệt mảnh vải sắc màu; đó chính là linh hồn của nghề dệt thổ cẩm truyền thống ở vùng cao Thanh Hóa. Khi nghề dệt tổ cẩm “liên minh” với chương trình OCOP cùng làm du lịch thì nghề ấy không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là sợi dây kết nối văn hóa, lịch sử và định danh văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số.
Di sản thổ cẩm trong lòng bản làng
Nghề dệt thổ cẩm ở Thanh Hóa có lịch sử lâu đời, chủ yếu phát triển ở các huyện miền núi cũ như Bá Thước, Quan Hóa, Quan Sơn, Mường Lát. Ở xã Pù Luông (trước kia là xã Lũng Niêm, huyện Bá Thước), nghề dệt thổ cẩm đã hiện diện từ khoảng năm 1749, nghĩa là đã có hơn 275 năm thăng trầm cùng lịch sử bản địa. Làng nghề này vốn gắn với cộng đồng người Thái, Mường, nơi phụ nữ vốn từ nhỏ đã tiếp xúc với khung dệt, học cách chọn sợi, màu nhuộm…
Nghề dệt thổ cẩm đã gắn liền với phóng tục tập quán của đồng bào thiểu số tại Thanh Hóa
Vật liệu truyền thống như bông, tơ tằm, lanh, cùng các loại thuốc nhuộm từ lá cây, vỏ cây, đất, rễ cây,... tạo nên sự độc đáo đặc trưng, đậm bản sắc. Một sản phẩm thổ cẩm không chỉ là vải dệt mà còn là tổng hòa của văn hóa, phong tục tập quán và phản ánh đời sống của bà con bản địa.
Trang phục thổ cẩm như váy, áo, khăn, thắt lưng đã giữ vai trò quan trọng trong các nghi lễ, lễ hội, đám cưới, tang ma... Việc mặc trang phục dân tộc từng là thói quen trong đời sống hàng ngày, là cách thể hiện bản sắc, lòng tự hào dân tộc.
Trong quá trình này, kỹ thuật và sáng tạo cá nhân có ảnh hưởng lớn; nhiều nghệ nhân, người có kinh nghiệm hàng chục năm sẽ điều chỉnh hoa văn, biến tấu họa tiết, phối màu sao cho hài hòa mà vẫn mang dấu ấn gia đình hoặc bản làng.
Nhưng theo thời gian, lối sống thay đổi khiến thói quen này dần mai một; con cháu đi làm nơi xa, nhu cầu may mặc hiện đại, nguyên liệu truyền thống khó tiếp cận, thị trường hạn chế cũng khiến nghề dệt thổ cẩm gặp không ít khó khăn.
Hình ảnh những khung cửi tại các bản làng, đặc biệt khi xuất hiện tại các khu du lịch đã kích thích sự tò mò và kích cầu mua sắm của du khách
Trước thực trạng đó, nhiều nghệ nhân và phụ nữ bản địa vẫn kiên trì “giữ lửa”. Chẳng hạn, bà Phạm Thị Bảo (sinh 1954) ở xã Minh Sơn đã duy trì nghề dệt, hỗ trợ hơn 40 phụ nữ khác sản xuất, mua sợi, bao tiêu đầu ra. Cơ sở của bà hiện đã cho ra đời hơn 44 sản phẩm (trong đó bộ trang phục của phụ nữ Mường được đánh rất cao về thẩm mỹ và chất lượng), tạo việc làm ổn định cho lao động địa phương.
Ở xã Pù Luông, chị Hà Thị Dung lại phục chế hoa văn cổ, liên kết với các nhóm phụ nữ dệt, nhuộm sợi bằng cây thuốc và mở rộng sản phẩm ra giày, túi xách, đồ lưu niệm. Cơ sở chị trả lương khoảng 6 triệu đồng/tháng cho người làm cố định.
Khi nghề dệt thổ cẩm “liên minh” với du lịch, sản phẩm OCOP
Về phía chính quyền địa phương, tỉnh Thanh Hóa đã triển khai đề án bảo tồn, phát triển nghề và làng nghề truyền thống vùng dân tộc thiểu số và tiếp nối bằng việc lồng ghép trong các chương trình mục tiêu quốc gia, chương trình OCOP.
Nhờ vậy, đến nay trên địa bàn các xã miền núi đã hình thành được nhiều làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Chính quyền địa phương đã khuyến khích thành lập tổ hợp tác sản xuất để tránh hoạt động manh mún, từ đó nâng cao giá trị, tạo sinh kế thoát nghèo cho bà con.
Các sản phẩm thổ cẩm được bày bán tại khu du lịch đã khiến nhiều du khách trong và ngoài nước thích thú
Ngoài ra, mô hình gắn nghề dệt thổ cẩm với du lịch cộng đồng nổi lên như hướng đi đầy tiềm năng. Ở xã Pù Luông, nhiều hộ gia đình đưa khung cửi vào trải nghiệm du lịch. Du khách đến đây đã trực tiếp xem quy trình dệt, thử dệt, mặc trang phục truyền thống để checkin, mua sản phẩm làm kỷ niệm… Nhờ đó, thời gian lưu trú tại các bản kéo dài, chi tiêu của khách tăng lên và bà con có thêm thu nhập trực tiếp.
Hiện tại, tại xã Pù Luông đã có khoảng 60 hộ và hơn 100 người tham gia làm nghề dệt thổ cẩm. Nhiều sản phẩm như áo, túi, ví, ba lô cách điệu, đồ lưu niệm nhỏ được thiết kế để phù hợp nhu cầu khách du lịch. Thu nhập trung bình của người làm nghề dao động từ 4–5 triệu đồng/người/tháng. Trong đó có sản phẩm Khăn thổ cẩm Mường Khòong đạt OCOP 3 sao, là điểm nhấn của Khu du lịch Pù Luông nổi tiếng xứ Thanh.
Từ đó, chính quyền địa phương và người dân bản địa đã xem thổ cẩm là sản phẩm mũi nhọn trong phát triển du lịch, đã triển khai khôi phục làng nghề, mở rộng mô hình sản xuất thủ công mỹ nghệ. Đây chính bước đệm để hình thành điểm đến làng nghề tại các xã.
Đa dạng các sản phẩm thổ cẩm được bày bán
Ngoài ra, Chương trình mỗi xã một sản phẩm OCOP là công cụ quan trọng giúp sản phẩm thổ cẩm “nâng tầm”. Ở nhiều xã miền núi, chính quyền đã lựa chọn thổ cẩm làm sản phẩm OCOP chủ lực, hỗ trợ truy xuất nguồn gốc, bao bì đóng gói, tiêu chuẩn hóa mẫu mã, quảng bá xúc tiến thương mại.
Ngoài ra, chính quyền địa phương cũng hỗ trợ tích cực các giải pháp thiết thực như thành lập tổ hợp tác và nhóm liên kết để hợp lực sản xuất, chia sẻ kiến thức, tổ chức đào tạo kỹ thuật cho người dân; xây dựng vùng nguyên liệu tại chỗ (trồng bông, nuôi tằm, lanh) để giảm chi phí đầu vào, giúp nghề phát triển bền vững; hỗ trợ công tác quảng bá, truyền thông, thâm nhập thị trường trong và ngoài tỉnh, tham gia các hội chợ sản phẩm OCOP, du lịch văn hóa…
Chính quyền địa phương cũng đã đưa ra định hướng gắn sản phẩm thổ cẩm với các tuyến du lịch sinh thái, trải nghiệm vùng cao, kết hợp với các hoạt động văn hóa bản địa. Nhờ đó, nhiều hộ gia đình đã có thêm thu nhập, đời sống được cải thiện rõ nét, từ đó tạo sinh kế bền vững cho bà con đồng bào thiểu số.
Nghề dệt thổ cẩm đã chứng minh khả năng tái sinh khi được “liên minh” với du lịch cộng đồng và chương trình OCOP. Với sự đồng hành từ chính quyền, cộng đồng và sự đổi mới sáng tạo của người dân, nghề dệt thổ cẩm không chỉ tồn tại mà còn phát triển, tạo sinh kế bền vững cho bà con các dân tộc thiểu số tại Thanh Hóa.