Nhân tố sống còn trong cuộc chiến chống gian lận trực tuyến
Thị trường thương mại điện tử Việt Nam đang bước vào giai đoạn bứt tốc chưa từng có. Tăng trưởng thương mại điện tử năm 2025 đã được điều chỉnh lên 25,5%, cao hơn nhiều so với dự báo 20% đầu năm. Quy mô tiêu dùng trực tuyến tại Việt Nam hiện thuộc nhóm top 5 thị trường tăng trưởng nhanh nhất toàn cầu, với chi tiêu bình quân 600 USD/người/năm cho mua sắm online. Song hành với đó, thanh toán số bùng nổ, đặc biệt là QR Code đạt tăng trưởng kép 40%, còn thanh toán trực tuyến tăng hơn 100%/năm. Khi dòng tiền và giao dịch dịch chuyển mạnh mẽ lên nền tảng số, yêu cầu định danh và xác thực càng trở nên cấp bách.
Tốc độ phát triển ấn tượng này đi kèm nghịch lý, hạ tầng xác thực danh tính chưa đủ mạnh khiến “bóng tối” gian lận gia tăng nhanh không kém. Trung bình mỗi năm, môi trường mạng ghi nhận hàng nghìn vụ lừa đảo chiếm đoạt tài sản, riêng năm 2024 ước tính 6.000 vụ, tập trung vào đầu tư tài chính, tiền ảo, và đặc biệt, lừa đảo nhắm đến học sinh, sinh viên. Những hành vi rửa tiền và lừa đảo tinh vi ngày nay phần lớn khai thác điểm yếu chung: không thể truy vết chủ thể ẩn sau một tài khoản ảo. Ông Nguyễn Hoàng Tùng, Giám đốc VVN AI và Trusting Solution khẳng định, thiếu định danh khiến một cá nhân có thể hành động tùy tiện mà không lo bị phát hiện hay chịu chế tài tương ứng.
Công nghệ deepfake càng đẩy rủi ro lên mức báo động. Ông Nguyễn Hữu Tuấn, Giám đốc Trung tâm Phát triển Thương mại điện tử và Công nghệ số, Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số, Bộ Công Thương cho biết, nhiều trường hợp giả mạo giọng nói, hình ảnh bằng deepfake khiến nạn nhân đặt trọn niềm tin, đặc biệt khi giao dịch tài sản lớn trên các sàn số.
Định danh người bán trên các sàn thương mại điện tử thông qua VneID. Ảnh minh hoạ
“Trước đây, kẻ gian dễ dàng tạo tài khoản giả để bán hàng ảo, livestream dẫn dụ, rồi “bốc hơi” khi bị phản ánh. Thiếu một layer xác thực danh tính độc lập, hệ sinh thái thương mại điện tử bị bào mòn niềm tin, yếu tố vốn là “tiền tệ” quan trọng nhất của kinh tế số”, ông Tuấn nhấn mạnh.
Trước bối cảnh đó, Luật Thương mại điện tử đang được Quốc hội xem xét thông qua, với điểm nhấn của dự thảo là bắt buộc định danh điện tử đối với người bán hàng và người livestream trên nền tảng số. Quy định không dừng lại ở tầm chủ trương mà phân rõ tiêu chuẩn áp dụng của người bán trong nước phải xác thực danh tính điện tử, tuân thủ pháp luật về định danh - xác thực và người bán ở nước ngoài phải xác thực bằng giấy tờ đã được hợp pháp hóa lãnh sự.
Cuộc đua công nghệ xác thực và đồng thuận từ thị trường
Các sàn thương mại điện tử lớn đã nhanh chóng chuyển mình để đón đầu thay đổi pháp lý. Theo bà Vũ Xuân Linh, Giám đốc Quan hệ đối tác chiến lược Công ty trách nhiệm hữu hạn Shopee cho biết, sàn Shopee đã coi an toàn danh tính người bán là trụ cột chiến lược bên cạnh tăng trưởng. Nền tảng không thể chỉ cung cấp môi trường “tự do không kiểm soát” mà phải chủ động bảo chứng tính hợp pháp của nhà bán, đảm bảo giao dịch an toàn cho cả hai đầu cung - cầu.
Thực tế, từ tháng 6/2025, Shopee đã định danh toàn bộ người bán, bắt buộc mọi nhà bán mới hoàn tất xác thực trước khi kinh doanh. Quy trình được tối ưu bằng liên thông dữ liệu căn cước công dân gắn chip, phối hợp với Cục C06 Bộ Công an, giúp định danh nhanh, thuận lợi, chỉ một lần. Tính đến 30/10/2025, Shopee đã hoàn thành 81% nhà bán hàng và đang hướng tới 100%. Từ mốc này, 100% nhà bán mới bắt buộc hoàn tất định danh ngay từ khâu đầu tiên, loại bỏ hoàn toàn cửa ngõ cho tài khoản ảo.
Shopee đã định danh toàn bộ người bán, bắt buộc mọi nhà bán mới hoàn tất xác thực trước khi kinh doanh. Ảnh minh hoạ
Chương trình định danh Shopee đặt ra 3 mục tiêu rõ ràng gồm xác minh danh tính và tính hợp pháp của người bán; tạo môi trường kinh doanh minh bạch, truy xuất được chủ thể; bảo đảm người mua có quyền biết mình đang giao dịch với ai, gia tăng “niềm tin mặc nhiên” trong toàn bộ hệ sinh thái.
Tuy nhiên, thách thức lớn nhất hiện nay không nằm ở tính đúng đắn của chính sách, mà ở năng lực công nghệ phòng thủ và bằng chứng điện tử. Theo Giám đốc VVN AI và Trusting Solution, dịch vụ xác thực chip công dân phải do đơn vị được Bộ Công an cấp phép.
“Thực tế, nhiều giải pháp ký hợp đồng điện tử dùng eKYC trong lĩnh vực tài chính hoặc hợp đồng từ xa hiện chưa đủ chứng cứ chống gian lận nếu không kèm cơ chế kiểm chứng verify độc lập và lưu trữ bằng chứng an toàn”, ông Nguyễn Hoàng Tùng nhấn mạnh.
Tiên phong ở mảng chữ ký số từ xa, ông Vũ Văn Luật, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Giám đốc điều hành Công ty cổ phần Đầu tư công nghệ và thương mại Softdream đặc biệt nhấn mạnh, chữ ký số từ xa là mảnh ghép sống còn để giao dịch điện tử không chỉ minh bạch danh tính mà còn đóng dấu thời gian, chống sửa đổi dữ liệu và ràng buộc trách nhiệm pháp lý.
Đặc tính của chữ ký số từ xa được ông Vũ Văn Luật xác định gồm 3 trụ cột: xác thực danh tính, chống chối bỏ, bảo toàn tính toàn vẹn dữ liệu. “Một dữ liệu đã ký thì không thể thay đổi”, ông Vũ Văn Luật khẳng định.
Không chỉ sàn giao dịch, các số liệu từ hệ thống xác thực quốc gia cho thấy, mức độ sẵn sàng hạ tầng định danh đang ở ngưỡng cao. Ứng dụng được kỳ vọng trở thành điểm định danh thống nhất cho các giao dịch thương mại số công khai là VNeID. Theo các chuyên gia, người dân cần chuyển từ tâm lý “đăng ký cho có” sang “dùng để tự bảo vệ mình trong mọi giao dịch online có người bán thật”.
Điểm cần lưu ý trong giai đoạn tới là cân bằng giữa bảo vệ dữ liệu và khai thác dữ liệu phục vụ truy vết gian lận. Điều khoản chia sẻ dữ liệu trong hợp đồng số không đồng nghĩa với công khai vô tội vạ, mà phải được mã hóa, lưu trữ có kiểm soát quyền truy cập theo nguyên tắc zero-trust (bảo mật mạng dựa trên triết lý "không bao giờ tin tưởng, luôn xác minh") và tách biệt giữa dữ liệu nhận dạng - dữ liệu phục vụ marketing. Mô hình này vừa đạt mục tiêu minh bạch chủ thể, vừa tránh rủi ro rò rỉ thông tin.
Quy định bắt buộc định danh điện tử đang tạo ra chuẩn mực mới cho thương mại điện tử Việt Nam, thị trường tăng trưởng nhanh nhưng phải truy vết được trách nhiệm; công nghệ mở nhưng phải chống chối bỏ và chống giả mạo; trải nghiệm tự do nhưng không vô danh. Đây là bước chuyển từ “kinh tế số phát triển theo chiều rộng” sang “kinh tế danh tính - trách nhiệm số phát triển theo chiều sâu”, mở đường cho một hệ sinh thái thương mại điện tử minh bạch, an toàn và bền vững.