Thị trường điện Việt Nam vận hành đúng định hướng, minh bạch hơn
Phát biểu tại hội thảo kỹ thuật về phát triển thị trường điện cạnh tranh trong khuôn khổ hợp tác giữa Cục Điện lực (Bộ Công Thương) và Đại sứ quán Úc tại Việt Nam, ông Nguyễn Quang Minh - Trưởng phòng Thị trường điện và Hệ thống điện (Cục Điện lực) cho biết, Việt Nam đang hoàn thiện lộ trình mới nhằm phát triển thị trường điện minh bạch, hiệu quả và bền vững.
Tại hội thảo, ông Nguyễn Quang Minh khẳng định, quá trình hình thành và cải cách ngành điện Việt Nam đã trải qua gần ba thập kỷ với nhiều bước tiến quan trọng.
Từ năm 1995, việc thành lập Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đã đánh dấu giai đoạn đầu tiên tách bạch chức năng quản lý nhà nước khỏi hoạt động sản xuất - kinh doanh điện năng. Trong những năm tiếp theo, đặc biệt giai đoạn 2003 - 2006, các đơn vị thành viên của EVN dần chuyển sang mô hình công ty cổ phần và công ty trách nhiệm hữu hạn, tạo nền tảng cho quá trình vận hành thị trường điện theo hướng cạnh tranh.
Ông Nguyễn Quang Minh - Trưởng phòng Thị trường điện và Hệ thống điện (Cục Điện lực). Ảnh: P.C.
Luật Điện lực được ban hành năm 2004 đã mở đường cho việc thành lập cơ quan điều tiết điện lực một năm sau đó. Đến năm 2006, Bộ Công Thương ban hành lộ trình phát triển thị trường điện, xác lập hướng đi rõ ràng cho công cuộc cải cách toàn diện ngành điện Việt Nam.
Từ đó đến nay, hệ thống thị trường điện đã hình thành ba cấp độ: Thị trường phát điện cạnh tranh (VCGM), thị trường bán buôn điện cạnh tranh (VWEM) và thị trường bán lẻ điện cạnh tranh (VREM).
Theo ông Nguyễn Quang Minh, các kết quả thực hiện thời gian qua cho thấy, thị trường điện Việt Nam đã vận hành đúng định hướng, bảo đảm an toàn, ổn định và ngày càng minh bạch hơn. Thị trường phát điện cạnh tranh chính thức đi vào hoạt động từ năm 2012, thị trường bán buôn điện cạnh tranh vận hành từ năm 2019, góp phần minh bạch hóa cơ chế giá, tăng hiệu quả vận hành hệ thống và nâng cao năng lực quản lý của các doanh nghiệp điện lực.
Đặc biệt, chu kỳ giao dịch điện năng giảm từ 60 phút xuống còn 30 phút đã giúp giá điện phản ánh sát hơn chi phí sản xuất thực tế và hỗ trợ tốt hơn việc tích hợp nguồn năng lượng tái tạo.
Mặc dù vậy, ông Nguyễn Quang Minh cũng thẳng thắn nhìn nhận, thị trường điện Việt Nam vẫn còn tồn tại một số bất cập cần sớm khắc phục để tiến tới mô hình cạnh tranh hoàn chỉnh.
Hiện cơ chế bù chéo giữa các nhóm khách hàng và giữa các tổng công ty điện lực vẫn chưa được loại bỏ hoàn toàn. Việc tách bạch giữa khâu phân phối và khâu bán lẻ điện mới dừng ở mức ghi nhận trên sổ sách, chưa được triển khai thực tế.
Công tác tái cơ cấu ngành điện vẫn còn chậm, đặc biệt trong việc hình thành các đơn vị vận hành độc lập giữa phát điện, truyền tải, phân phối và bán lẻ. Hạ tầng công nghệ cần được đầu tư nâng cấp để tích hợp tốt hơn các nguồn năng lượng tái tạo, đồng thời đáp ứng yêu cầu mở rộng đối tượng tham gia thị trường.
Ngoài ra, tỷ trọng nguồn điện trực tiếp tham gia thị trường còn thấp, dẫn đến tín hiệu giá chưa đủ mạnh để thu hút đầu tư nguồn mới. Các thị trường dịch vụ phụ trợ cũng chưa được hình thành, trong khi công cụ quản trị rủi ro cho các đơn vị giao dịch điện vẫn còn hạn chế, thiếu đồng bộ và mang tính ngắn hạn.
Lộ trình mới hướng tới minh bạch, hiệu quả và bền vững
Từ thực tiễn đó, Cục Điện lực đang xây dựng và trình Bộ Công Thương đề xuất lộ trình phát triển thị trường điện cạnh tranh giai đoạn mới.
Triển khai song song hai cấp độ thị trường, tiếp tục hoàn thiện thị trường bán buôn điện cạnh tranh và chuẩn bị vận hành thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Đây là cách tiếp cận phù hợp với thông lệ quốc tế, giúp Việt Nam từng bước mở rộng quy mô cạnh tranh mà vẫn bảo đảm ổn định cung cấp điện và tránh gây xáo trộn cho hoạt động sản xuất kinh doanh.
Ông Nguyễn Quang Minh nhấn mạnh, nguyên tắc hoạt động của thị trường điện giai đoạn mới là tách bạch rõ chức năng quản lý nhà nước với hoạt động sản xuất - kinh doanh điện; tách bạch các khâu độc quyền tự nhiên như truyền tải và phân phối với các khâu có tính cạnh tranh như phát điện và bán lẻ. Việc hình thành nhiều đơn vị bán lẻ điện đủ điều kiện tham gia thị trường sẽ là yếu tố quan trọng thúc đẩy cạnh tranh, bảo đảm quyền lợi của khách hàng sử dụng điện và nhà đầu tư.
Bên cạnh đó, cơ chế hợp đồng song phương sẽ được hoàn thiện theo hướng linh hoạt và hiện đại hơn. Các loại hợp đồng chênh lệch, hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng quyền chọn và hợp đồng tương lai sẽ được đưa vào áp dụng, giúp các bên chủ động quản trị rủi ro và tối ưu hiệu quả giao dịch. Các hợp đồng mua bán điện hiện hữu (PPA) cũng sẽ được chuyển tiếp từ EVN sang các tổng công ty điện lực, bảo đảm tính kế thừa và minh bạch trong giao dịch.
Song song với hoàn thiện khung pháp lý, Cục Điện lực sẽ trình Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định mới thay thế Quyết định 63/2013/QĐ-TTg; rà soát và điều chỉnh thiết kế thị trường điện trong năm 2025 - 2026. Công tác tái cơ cấu ngành điện, cải cách cơ chế giá điện và nâng cấp hạ tầng công nghệ sẽ được triển khai quyết liệt hơn. Nhất là cơ chế mua bán điện trực tiếp giữa nhà sản xuất và khách hàng lớn (DPPA) sẽ được đẩy mạnh, tạo tiền đề cho việc hình thành thị trường bán lẻ điện cạnh tranh trong thời gian tới.
Toàn bộ quá trình chuyển đổi sẽ được thực hiện theo lộ trình hợp lý, bảo đảm ổn định cung cấp điện, tránh đột biến trong hoạt động của doanh nghiệp; tạo điều kiện để các đơn vị tham gia thị trường nâng cao năng lực quản trị và vận hành.