Từ núi rừng Tuyên Quang, chè Tây Côn Lĩnh chinh phục trời Tây

Kho báu di sản giữa mây ngàn Tây Côn Lĩnh

Toàn tỉnh Tuyên Quang hiện có hơn 19.000 ha chè Shan tuyết cổ thụ, trải dài theo dãy Tây Côn Lĩnh và phủ khắp các xã như Cao Bồ, Thượng Sơn, Việt Lâm, Thanh Thủy, Thông Nguyên, Hồ Thầu, Nậm Dịch, phường Hà Giang 1, vươn tới cả Hồng Thái, Côn Lôn, Thượng Nông. Trong đó, riêng vùng núi Tây Côn Lĩnh chiếm tới 93% diện tích chè Shan tuyết toàn tỉnh – được xem là “trái tim” của vùng chè hữu cơ lớn nhất Việt Nam.

Hội Chè Thế giới ITC (London) và Hội Chè Việt Nam đã công nhận đây là vùng chè hữu cơ khổng lồ. Cục Sở hữu trí tuệ cũng cấp chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm, tạo nền tảng pháp lý để xây dựng thương hiệu quốc gia.

Những cây chè Shan tuyết cổ thụ sống ở độ cao từ 700 m trở lên, nhiều cây trên đỉnh 2.000 m, tuổi đời hơn 500 năm. Trong khí hậu lạnh ẩm quanh năm, mây mù bao phủ, những lá chè “ngậm sương tắm gió” lớn lên tự nhiên, tạo nên vị chát dịu, ngọt thanh và hương thơm đặc trưng hiếm nơi nào có. Các nhà khoa học đánh giá đây là kho gen quý hiếm, có giá trị đặc biệt cho việc bảo tồn và phát triển giống chè cổ Việt Nam.

Hiện Tuyên Quang có 1.629 cây chè Shan tuyết cổ thụ được công nhận là Cây Di sản Việt Nam. Toàn tỉnh có 65 vùng sản xuất với hơn 11.600 ha chè đạt tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ.

Tại thôn Sơn Quang (xã Thông Nguyên), nhiều hộ đồng bào Dao đã tìm thấy sinh kế bền vững nhờ cây chè. Ông Phùng Văn Dìn chia sẻ: “Gia đình tôi có hơn 2 ha chè, chăm sóc hữu cơ, thu hái đúng kỹ thuật. Giá bán chè búp tươi bình quân đạt 16.000 – 25.000 đồng/kg, thu nhập gần 70 triệu đồng/năm. Ngoài bán nguyên liệu cho HTX, chúng tôi còn tự chế biến thủ công để giữ hương vị đặc trưng”.

Từ búp chè cổ thụ đến giải vàng quốc tế

Năm 2008, Hợp tác xã chế biến chè Phìn Hồ được thành lập tại xã Thông Nguyên với 50 thành viên người Dao đỏ, làm cầu nối sản xuất – tiêu thụ, đưa chè Shan tuyết đến với người tiêu dùng trong nước và quốc tế. Đến năm 2018, hơn 20 tấn chè khô đầu tiên đã được xuất khẩu sang Đài Loan, mở đầu hành trình hội nhập.

Nhờ đầu tư công nghệ, xây dựng thương hiệu và chuẩn hóa vùng nguyên liệu, HTX đã phát triển các dòng trà cao cấp như trà xanh, hồng trà, bạch trà, phổ nhĩ sống, trà ướp nhài, trà rừng… với sản lượng trên 670 tấn/năm. Các sản phẩm liên tiếp giành giải thưởng quốc tế: Giải Vàng quốc tế Bạch trà, Giải Bạc trà xanh châu Á, Giải Vàng Golden Leaf Awards 2024 (Australia), đạt chứng nhận OCOP 5 sao quốc gia. Mỗi năm, HTX xuất khẩu hơn 100 tấn trà sang Pháp, Đức, Đài Loan, Mỹ, bán trên sàn Amazon.

Tại xã Cao Bồ, nhiều tổ hợp tác và hộ dân cũng tham gia chuỗi xuất khẩu, chủ yếu sang Trung Quốc, Đài Loan. Anh Đào Minh Tuấn, thành viên HTX chè Cao Bồ, cho biết: “Sản lượng xuất khẩu chưa nhiều nhưng mang lại thu nhập ổn định, tạo động lực để bà con chăm sóc tốt hơn vùng chè Shan tuyết”.

Bên cạnh các HTX lớn, câu chuyện khởi nghiệp của anh Triệu Vinh Lầu ở xã Cao Bồ là minh chứng cho tinh thần đổi mới từ vùng cao. Sinh ra trong lòng vùng chè, anh Lầu quyết không để lãng phí “món quà trời ban”. Năm 2018, anh bắt đầu học nghề làm trà lên men như hồng trà, bạch trà, phổ nhĩ – vốn ít phổ biến ở Việt Nam khi đó. Từ những búp chè cổ thụ quý, anh sáng tạo nhiều dòng sản phẩm có giá trị cao, trong đó có loại hồng trà lên men 3 tháng, ủ thêm 1 năm, giá bán tới 8,6 triệu đồng/kg.

Anh Lầu còn tiên phong sản xuất trà Đông Phương mỹ nhân từ những lá chè bị sâu rầy cắn – vốn là “phế phẩm” – nhưng cho ra sản phẩm thơm dịu, giàu chất chống lão hóa, giá bán tới 1,65 triệu đồng/kg, cao hơn trà vụ xuân.

Từ một hộ kinh doanh nhỏ, năm 2021 anh thành lập Công ty TNHH Trà Râu Rồng, với hơn 30 sản phẩm làm từ chè cổ thụ “hoang dã” được ưa chuộng. Không có vốn lớn hay ê-kíp truyền thông, anh kiên trì chế biến tỉ mỉ, tận dụng mạng xã hội để giới thiệu sản phẩm. Những đơn hàng đầu tiên đi Mỹ đã mở lối cho Trà Râu Rồng xuất khẩu ổn định. Hiện mỗi vụ chè, công ty thu mua 1,5 tấn chè tươi/tháng từ 40–50 hộ dân, giúp mỗi hộ có thu nhập 10–12 triệu đồng/tháng, một con số đáng kể ở vùng cao.

“Càng giúp được nhiều người thì càng tốt, cũng là giúp chính mình. Khi bà con có thu nhập ổn định, chất lượng nguyên liệu càng được giữ vững”, anh Lầu chia sẻ.

Đổi mới công nghệ, mở đường cho tương lai bền vững

Là doanh nghiệp lâu năm trong ngành, Công ty TNHH chè Thành Sơn hiện có hơn 400 ha vùng nguyên liệu VietGAP, tạo việc làm ổn định cho hàng trăm hộ dân. Dưới sự điều hành của bà Phạm Thị Minh Hải, Phó Giám đốc HTX Tây Côn Lĩnh, công ty tiên phong ứng dụng khoa học công nghệ. Năm 2015, doanh nghiệp chuyển giao thành công đề tài “Chiết xuất chất Polyphenol từ búp trà Shan tuyết cổ thụ”, tạo ra cao trà Shan tuyết chỉ cần ba giọt pha nước là có tách trà thơm nhẹ, vị ngọt hậu. Sản phẩm đạt chuẩn OCOP 3 sao.

Công ty cũng đầu tư dây chuyền sấy lạnh, diệt khuẩn, kho bảo quản hiện đại, giữ trọn hương vị tự nhiên. Không chỉ dừng ở trà, chị Hải còn phát triển dòng mỹ phẩm Sancha chiết xuất từ hoa và vỏ quả chè Shan tuyết, đạt chuẩn CGMP-ASEAN, được chuyên gia da liễu kiểm nghiệm. Những đổi mới này giúp Thành Sơn liên tiếp gặt hái giải thưởng tại các cuộc thi trà quốc tế tại Pháp và được công nhận là doanh nghiệp khoa học – công nghệ của tỉnh.

Ông Nguyễn Đình Tuyên, Phó Bí thư Thường trực Đảng ủy xã Cao Bồ, tỉnh Tuyên Quang cho biết, cây chè Shan tuyết cổ thụ là nguồn tài nguyên quý giá, gắn liền với đời sống, văn hóa của đồng bào Dao địa phương. Toàn xã hiện có hơn 820 ha chè Shan tuyết, trong đó có 273 cây cổ thụ được công nhận là Cây Di sản Việt Nam. Tuy nhiên, việc khai thác, chế biến và tiêu thụ sản phẩm chè vẫn còn hạn chế; năng suất bình quân mới đạt khoảng 7,9 tạ/ha.

Thời gian qua, Đảng ủy và chính quyền xã đã đẩy mạnh vận động người dân giữ gìn diện tích chè hiện có, từng bước chuyển sang sản xuất hữu cơ, chế biến sạch để nâng cao giá trị sản phẩm. Đặc biệt, dự án “Tăng cường năng lực bảo tồn, phát huy giá trị quần thể chè Shan tuyết cổ thụ gắn với cải thiện sinh kế” đang được triển khai với nhiều hoạt động như tập huấn kỹ thuật cho người dân, xây dựng mô hình thí điểm, phát triển du lịch cộng đồng gắn với cây chè.

“Chúng tôi kỳ vọng đây sẽ là bước đột phá để người dân vừa giữ rừng, bảo tồn giống chè quý, vừa nâng cao thu nhập, phát triển kinh tế bền vững”, đồng chí Nguyễn Đình Tuyên nhấn mạnh.

Từ những đỉnh núi cao của Tuyên Quang, những búp chè Shan tuyết cổ thụ đã vượt qua rào cản địa lý, kỹ thuật và thị trường để chạm ngõ những quốc gia khó tính nhất. Đó không chỉ là câu chuyện về một sản phẩm nông nghiệp, mà còn là hành trình của tri thức bản địa, sự sáng tạo, tinh thần đổi mới và khát vọng vươn xa của người vùng cao.